اصول سترون‌سازی (Sterilization)، ضدعفونی (Disinfection) و گندزدایی (Antisepsis) در مراکز پزشکی (10)
تألیف:
دکتر احمد مردانی
مرکز تحقیقات سازمان انتقال خون، مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون
مواد شيميايي ضدعفونيكننده
1- هيپوكلريت سديم (Sodium Hypochlorite) يا آب ژاول(Javel Water)
كلرين (Chlorine) یا کلر (Cl)، ماده ضدعفونيكننده و اکسیدکننده قويي است كه بر تمامی ميكروارگانيسم‌ها اثر کشندگی و بر فلزات اثر خورندگی دارد. اين ماده در غلظت‌هاي مختلف و به‌صورت هيپوكلريت سديم (NaOCl) و يا به‌شكل محـلول‌هاي مختلف ميكروب‌كش، ضدبو و سفيدكننده (Bleaching) مورد استفاده قرار مي‌گيرد (شکل 3-1).
شکل 3-1: نمایش شماتیک ساختمان و چگونگی اتصال عناصر تشکیل‌دهنده هیپوکلریت سدیم (NaOCl)
بایستی در تهيه محلول هيپوكلريت سديم از محلول غلیظ یا استوک (Stoke) دقت كافي به‌عمل آيد، زيرا مقدار كلرین موجود در این محلول‌ها برحسب كشورهاي مختلف، متفاوت است. در برخی از كشورهـا غلظت محـلول هيپوكلريت سدیم برحسب درجه كلرومتريك یا كلروم (Chlorom) تعيين مي‌گردد. هر كلروم معادل 0/3 درصد كلرین است.
محلول هیپوکلریت سدیم به‌عنوان سفيدكننده براي مصارف خانگي (در ایران با نام وایتکس (Whitex))، معمولاً حاوی 50 گرم در لیتر (g/l 50) كلرین است که بایستی به نسبت 1:50 و 1:10 به‌ترتیب برای دستیابی به محــلـول‌های حاوی یک گرم در لیتر (g/l 1) و پنج گرم در لیتر (g/l 5) کلرین رقیـق گردد. محـلول‌هـای سفیدکننده صنعتـی دارای غلظتی حدود 120 گرم در لیتر کلرین هستند. محلول هيپوكلريت سديمی كه در مراكز پزشكي مصرف مي‌شود بایستی داراي غلظتي برابر يك گرم در ليتر (g/l 1) کلرین باشد. براي موارد خاصي مانند پاک‌سازی لكه‌هاي خون، باید محلول حاوی پنج گرم در ليتر (g/l 5) کلرین مورد استفاده قرار گيرد (جدول 3-2).
جدول 3-2: کاربرد و چگونگی تهیه غلظت‌های مختلف هیپوکلریت سدیم (NaOCl)
| کاربرد | هیپوکلریت سدیم 10 درصد
(PPM1 100000) |
هیپوکلریت سدیم 5 درصد (PPM 50000) |
| خون و سایر مایعات و ترشحات خونی | 10/1 (PPM 10000) | 5/1 (PPM 10000) |
| وسایل آزمایشگاهی | 40/1 (PPM 2500) | 20/1 (PPM 2500) |
| سطوح محیطی | 100/1 (PPM 1000) | 50/1 (PPM 1000) |
| وسایل و لوازم تمیز | 200/1 (PPM 500) | 100/1 (PPM 500) |
| لوازم مورد استفاده در تغذیه نوزادان و تهیه غذا | 800/1 (PPM 125) | 400/1 (PPM 125) |
1 Part Per Million
محلول‌هاي هيپوكلريت سدیم به‌تدریج قدرت خود را از دست مي‌دهند که به همين دلیل بهتر است آنها را روزانه تهيه و مصرف كرد. اثر عفونت‌زدایی محلول‌هاي هيپوكلريت در اثر تماس با مواد ارگانیک حاوی پروتئين مانند خون و سرم به‌سرعت كاهش مي‌يابد. مدت زمان پایداری محلول‌های تهیه‌شده و آماده مصرف هیپوکلریت سدیم، چهار ساعت است.
مصرف سفیدکنندهها به‌عنوان مواد گندزدا توصیه نمی‌شود، امّا در موارد اضطراری می‌توان از سفیدکنندهها با غلظت 2-1 میلی‌گرم در لیتر (mg/l 1-2) کلرین برای سالم‌سازی آب مصرفی استفاده کرد. گاز کـلر (Cl2) بسیار سمی است؛ بنابراین بایستی محلول‌هـای هیپوکلریت سدیم را فقط در مکان‌هایی نگه‌داری کرد که دارای سیستم تهویه مناسبی هستند، همچنین نبایستی این محلول‌ها را با اسیدها و مایعات اسیدی بدن مانند ادرار به دلیل آزادسازی سریع گاز کلر، مخلوط کرد. نگه‌داری محلول‌های غلیظ (استوک) و یا آماده مصرف (کاری) هیپوکلریت سدیم در ظروف باز به‌ویژه در دماهای بالا، منجر به آزادسازی گاز کلر و در نتیجه کاهش قدرت میکروب‌کشی آنها می‌شود.
محلول‌هاي هيپوكلريت داراي دو عيب اساسي هستند که عبارتند از:
1- اين محلول‌ها براي فلزاتي مـانند نيكل، كروم، آهن و ساير فلزات قابـل اكسيد زيـان‌آور (خورنده) هستند. از محلول‌هايي كه بيش از پنج درصد كلرین دارند، نبايستی به‌طور مکرر براي پاک‌سازی وسايل فلزي مانند استیل زنگ نزن (Stainless Steel) استفاده كرد و مدت تماس آنها نبايستی بيش از 30 دقيقه طول بكشد. هيچگاه نبايد محلول‌هاي هيپوكلريت را در ظروف فلزي تهيه و نــگه‌داري كرد.
2- هيپوكلريت به نور و حرارت حساس است و به‌سرعت تجزيه مي‌شود، به همين دليل بايستي محلول‌های هیپوکلریت را تازه، تهیه و مصرف کرد. ارزانی، نداشتن باقی‌مانده و غیرقابل اشتعال بودن، از مهم‌ترین مزایای محلول‌های هیپوکلریت هستند.
نکته 1: در آزمایشگاه‌های سرولوژی و ویروس‌شناسی از هیپوکلریت سدیم نیم درصد استفاده می‌شود.
نکته 2: به دلیل حساسیت به نور، محلول‌های هیپوکلریت را در ظروف پلاستیکی تیره‌رنگ نـگه‌داری می‌کنند.
نکته 3: مواد شیمیایی اکسیدکننده (Oxidizing)، گروه‌های عملکردی یا سولفیدریل (-SH)اسیدهای آمینه یا آمینواسیدها را اکسید می‌نمایند و در نتیجه منجر به غیرفعال‌سازی آنزیـم‌ها و آسیب به پروتئین‌ها می‌شوند.
نکته 4: ترکیبات کلردار در مجاورت با آب، کلر را آزاد و اسید هیپوکلریک (Hypochloric Acid) تولید می‌کنند که یک اکسیدکننده و میکروب‌کش قوی است.
نکته 5: کلر به‌صورت آزاد در طبیعت وجود ندارد.
نکته 6: حضور مواد ارگانیک قندی(کربوهیدرات‌ها) و سختی آب، تأثیری بر قدرت میکروب‌کشی کلر و ترکیبات کلردار ندارند.
2- هيپوكلريت كلسيم (Calcium Hypochlorite)
هیپوکلریت کلسیم (Ca(ClO)2) به‌صورت پودر، گرانول و يا قرص وجود دارد و آهسته‌تر از هيپوكلريت سدیم تجزیه می‌شود (شکل 3-2). اين ماده معمولاً داراي 70 درصد كلرین است.
محلول‌های تهیه‌شده و آماده مصرف هیپوکلریت کلسیم در مقادیر 1/4 گرم در لیتر (g/l 1/4) و هفت گرم در لیتر (g/l 7) به ترتیب دارای یک گرم در لیتر (g/l 1) و پنج گرم در لیتر (g/l 5) کلرین هستند.
شکل 3-2: نمایش شماتیک ساختمان و چگونگی اتصال عناصر تشکیل‌دهنده هیپوکلریت کلسیم (Ca(ClO)2)
3- دي‌كلرو ايزوسيانورات سدیم (SDIC)
اين ماده معمولاً به‌صورت قرص‌هايي محتوي 60 درصد كلرین تهيه مي‌شود (شکل 3-3). محلول‌های آماده مصرف دی‌کلرو ایزوسیانورات سدیم با غلظت‌های 1/7 گرم در لیتر (g/l 1/7) و 5/8 گرم در لیتر (g/l 8/5) به ترتیب حاوی یک گرم در لیتر (g/l 1) و پنج گرم در لیتر (g/l 5) کلرین هستند.
شکل 3-3: نمایش شماتیک ساختمان و چگونگی اتصال عناصر تشکیل‌دهنده دی‌کلرو ایزوسیانورات سدیم
براي تهيه محلول 0/1 درصد، بايستی 1/7 گرم از دی‌کلرو ایزوسیانورات سدیم را در يك ليتر آب حل كرد و محلول يك درصد آن را با انحلال 17 گرم در يك ليتر آب به‌دست آورد. در حال حاضر قرص‌هايي با 1/7 گرم كلرین نيز موجود است. كافي است يك قرص را در يك ليتر آب حل كنید تا محلول 0/1 درصد آماده شود. دی‌کلرو ایزوسیانورات سدیم نسبت به هيپوكلريت سديم داراي ثبات بيشتري است.
4- كلرامين (Chloramine)
کلرامین، ترکیبی متشکل از کلرین و آمونیاک است. اين ماده به‌صورت پودر و قرص وجود دارد و حدوداً حاوی 25 درصد كلرین است (شکل 3-4). از آنجایی که محلول‌های کلرامین آهسته‌تر از ساير محلول‌های كلردار، کلر آزاد می‌کنند، براي ضدعفوني مؤثرتر بايستي از محلول‌هایی با غلظت بیشتر استفاده شود، همچنین، این محلول‌ها نسبت به سایر محلول‌های کلردار کمتر توسط مواد ارگانیک غیرفعال می‌شوند و به همین دلیل محلول 20 گرم در لیتر آن براي ضدعفوني در هر شرایطی (با آلودگی کم و یا زیاد) قابل استفاده است. استفاده از محلول 40 گرم در ليتر كلرامين براي ضدعفوني وسايل به‌شدت آلوده، لكه‌هاي خـون و آلودگي‌هاي ديگري از اين قبيل توصيه مي‌شود.
محلول‌های کلرامین بدون بو هستند ولی به‌منظور حذف بقایای مواد تشکیل‌دهنده کلرامین از سطح وسایلی که درون این محلول‌ها غوطه‌ور شده‌اند، بایستی کاملاً آبکشی شوند. كلرامين نسبت به هيپوكلريت سديم و كلسيم از ثبات بیشتری برخوردار است، امّا بايد آن را از تأثیر نور، رطوبت و گرماي زياد محفوظ نگاه داشت.
شکل 3-4: نمایش شماتیک ساختمان و چگونگی اتصال عناصر تشـکیل‌دهنده کلرامین (چپ) و قرص‌های 500 میلی‌گرمی کلرامین (راست)
5- دی‌اکسید کلرین (Chlorine Dioxide)
دی‌اکسید کلرین (ClO2)، ماده ضدعفونی‌کننده و اکسیدکننده قوی و سریع‌الاثر است که در غلظـت‌های پایین‌تر از کلرین خاصیت سفیدکنندگی نیز دارد (شکل 3-5). این ماده در حالت گـازی (Gaseous) ناپایـدار است زیرا به گاز کلر (Cl2) و اکسیژن (O2) تجزیه شده و گرما آزاد می‌نماید، امّا به علت قدرت انحلال در آب، در محلول‌های مایی پایدار است. با توجه به توانایی گاز دی‌اکسید کلرین در نابودی اشکال مقاوم (اسپور) باکتری عامل بیماری کزاز یا آنتراکس (Antrax) یعنی باسیلوس آنتراسیس (Bacillus anthracis)، از آن در عفونت‌زدایی هوا استفاده می‌شود.
شکل 3-5: نمایش شماتیک ساختمان و چگونگی اتصال عناصر تشکیل‌دهنده دی‌اکسید کلرین (ClO2)
پایداری دی‌اکسید کلرین نسبت به کلرین و اُزن (Ozone) بیشتر است زیرا به‌طور انتخابی فقط با سولفور واکنش داده و احیا می‌شود، در حالیکه کلرین و اُزن (O3) با اغلب مواد آلی واکنش می‌دهند، بنابراین در مواردی که مواد ارگانیک بیشتری وجود دارد، دی‌اکسید کلرین نسبت به کلرین و ازن کارایی بیشتری خواهد داشت.
اُزن گازی است آبی رنگ و ناپایدار که در درجه حرارت اتاق نیمه‌عمری حدود 22 دقیقه دارد (شکل 3-6). این ماده بر الیاف طبیعی و برخی از مواد پلاستیکی و لاستیکی آسیب می‌رساند. استفاده از کلرین و یا اُزن برای سالم‌سازی آب و هوا را به ترتیب کلریناسیون (Chlorination) و ازنیزاسیون (Ozonization) می‌گویند. این ماده نخستین بار در سال 1893 میلادی توسط رایس (Rice) و همکاران در Oudshoorn هلند برای ضدعفونی آب مورد استفاده قرار گرفت. ازن در غلظت‌های یک تا سه درصد به‌عنوان ماده ضدعفونی‌کننده سطح بینابین (ILD) کاربرد محدودی دارد. امروزه در بسیاری از کشـورها برای سالم‌سازی آب و هوا و عفـونت‌زدایی پساب‌هـا و آکواریـوم‌های بزرگ از اُزن استفاده می‌نمایند.
شکل 3-6: نمایش شماتیک ساختمان و چگونگی ایجاد اُزن (O3)
6- پرکلرین (Perchlorine)
پرکلرین، گردی است سفید رنگ و ارزان قیمت که به‌عنوان ماده ضدعفونی‌کننده مورد استفاده قرار می‌گیرد. از این ماده برای سالم‌سازی آب به مقدار 0/2 تا 0/8 PPM، سبزی‌ها و میوه‌ها به مقدار 0/5 گرم در یک لیتر آب و عفونت‌زدایی فاضلاب‌ها به مقدار دو گرم در یک لیتر آب استفاده می‌کنند. پرکلرین علاوه بر خاصیت ضدعفونی‌کنندگی، به‌عنوان سفیدکننده و رنگبر نیز کاربرد دارد. از آنجایی که پرکلرین اثر خورندگی و زنگ‌زدگی بر فلزات دارد، برای عفونت‌زدایی وسایل فلزی مناسب نیست.
نکته: مقدار کلر آزاد آب آشامیدنی در محدوده استاندارد، بایستی 0/2 تا 0/8 PPM باشد.
7- فرمالين و فرمالدئید (Formaline and Formaldehyde)
فرمالين ضدعفونيكننده بسيار عالي است، امّا مصرف آن خیلی محدود است، زيرا هم محلول و هم بخارهاي متصاعد از آن سمي و تحريك‌كننده (Irritant) است. فرمالدئيد (CH2O)، گازی است بی‌رنگ، غیرقابل اشتعال و انفجار، سمی و قابل حل در آب که می‌تواند تمامی میکروارگانیسم‌ها حتی اشکال مقاوم باکتری‌ها را در درجه حرارت بالای 20 درجه سانتی‌گراد از بین ببرد (شکل 3-7). این ماده نسبتاً کند اثر بوده و به رطوبت 70 درصد نیاز دارد.
شکل 3-7: نمایش شماتیک ساختمان و چگونگی اتصال عناصر تشکیل‌دهنده فرمالدئید(CH2O)
محلول آبی فرمالدئید به غلظت 370 گرم در لیتر و یا 37 درصد، فرمـالین نام دارد که حاوی 100 میلی‌لیتر (10 درصد) متانول (Methanol) به‌عنوان پایدارکننده است. فرمالین در ارسال نمونه‌های بافتی به آزمایشگاه آسیب‌شناسی و همچنین نگه‌داری نمونه‌ها و تهیه برش‌های بافتی کاربرد دارد. براي ضدعفوني در شرایط معمولي بايستی فرمالين را به نسبت يک به صد رقيق كرد تا محلولي محتوي 3/5 تا چهار درصد فرمالدئيد بدست آيد. در بعضي از بيمارستان‌ها تركيبي از هشت درصد فرمالدئيد و الكل 70 درصد را به‌عنوان ميكروب‌كش بکار می‌برند. فرمالدئید با غلظت 50 در هزار (فرمالین پنج درصد) به‌عنوان یک ضدعفونی‌کننده مایع برای از بین بردن عوامل عفونی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
فرمالین و فرمالدئید جزو عوامل آلکیله‌کننده (Alkylating) هستند و خاصیت ضدمیکروبی خود را از طریق آلکیلاسیون (Alkylation) گروه‌های آمینو (Amino)، هیـدروکسیل (Hydroxyl) و کربـوکسیل (Carboxyl) اسیدهای آمینه و اسیدهای نوکلئیـک اعمال می‌کنند. این عوامل برخلاف مواد ضدعفونی‌کننده، از قدرت اسپورکشی نیز برخوردار هستند، بنابراین از عوامل آلکیله‌کننده می‌توان در سترون‌سازی استفاده نمود.
با توجه به سمی بودن فرمالدئید و داشتن قدرت سرطان‌زایی (Carcinogenic) و تحریک‌کنندگی (سوختگی پوست و مخاط و ایجاد حساسیت)، بایستی در زیر هود و یا مکان‌هایی که دارای سیستم تهویه مناسبی هستند، نگه‌داری و استفاده شود، همچنین در هنـگام کار با فرمـالدئید بایستی از پوشش‌های محافظتی مناسب و ویژه مانند عینک، ماسک، روپوش، دستکش و کفش استفاده شود و در صورت تماس با پوست بایستی ناحیه مذکور به مدت 15 دقیقه با آب معمولی شستشو و در صورت لزوم به پزشک مراجعه گردد.
نکته 1: از پارا- فرمالدئید (پلیمر جامد) که گاز فرمالدئید تولید می‌کند، برای ضدعفونی و سالم‌سازی هوای محیط‌های کاری استفاده می‌شود. برای ضدعفونی دستگاه دیالیز، فرمالین 2-1 درصد بکار می‌رود.
نکته 2: فرمالدئید دو درصد در دمای 40 درجه سانتی‌گراد و مدت زمان 20 دقیقه و فرمالدئید 0/25 درصد در دمای 60 درجه سانتی‌گراد و مدت زمان شش ساعت، به ترتیب برای ضدعفونی پشم و موی حیوانات مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ادامه دارد …
مواد شیمیایی ضدعفونی کننده مورد استفاده در فضاهای تمیز
برای دانلود پی دی اف برروی لینک زیر کلیک کنید
ورود / ثبت نام