اصول بهینه تولید ویژه مراکز انتقال خون
راهنمای سازمان جهانی بهداشت
WHO Guidelines on Good Manufacturing Practices (GMP) for Blood Establishments
(قسمت اول)
علی‌اصغر صفری فرد
نویسنده و مدرس GMP, HSE, Cleanroom
انتقال خون بخش مهمي از مراقبت‌هاي پزشكي پيشرفته است که اگر به‌طور صحيح از آن استفاده شود می‌تواند نجات‌بخش حيات باشد و سطح سلامتي را ارتقاء بخشد، ولي عدم كاربرد صحيح آن می‌تواند منجر به بروز خطرات گاه جبران‌ناپذیری گردد.
اصول بهینه تولید (GMP)، آن دسته از فرآیندهایی است که اطمینان می‌دهند محصولات تولیدشده همواره در مطابقت با استانداردهای کیفی از قبل تعریف‌شده کنترل و تولید می‌گردند.
الزامات سازمان جهانی بهداشت WHO برای جمع‌آوری، فرآیند و کنترل کیفی خون، فرآورده‌های خون و داروهای مشتق از پلاسما یک سیستم تضمین کیفیت را بر اساس
(i) وجود یک ساختار بین‌المللی مستقل از سازندگان،
(ii) سازگار با مراحل تضمین کیفیت محصولات زیستی یا به عبارتی کنترل مواد اولیه، فرآیند تولید و محصولات نهایی و
(iii) تبعیت شدید از اصول بهینه تولید (GMP)
تعریف می‌کند.
در سال‌های اخیر، سلامت و کیفیت در زنجیره انتقال خون موضوعی مهم در بسیاری از مناطق و کشورها شده است. مراکز انتقال خون باید سیستم‌های کیفی را بر اساس اصول GMP برقرار و نگه‌داری نمایند که شامل تمام فعالیت‌هایی است که موضوعات سیاست کیفیت و مسئولیت‌ها را تعیین می‌کنند و باید آن‌ها را به‌وسیله طراحی کیفیت، کنترل کیفیت، تضمین کیفیت و توسعه کیفیت، اجرا کنند. خط‌مشی GMP برای ساختن ترکیبات سالم خون که به‌طور پیوسته ویژگی‌های از پیش تعریف‌شده و انتظارات مشتری را مراعات می‌نماید، مدلی را ارائه می‌دهد که اجازه می‌دهد تا سیستم کیفی مستند در تمام فرآیندها دخیل شود. به دلیل ویژگی‌های خاص منشأ انسانی مواد، در هنگام جمع‌آوری و فرآیند خون و پلاسما از خون انسانی، ملاحظات GMP باید در متن بیولوژیکی در نظر گرفته شوند.
خط‌مشی‌ها در این متن شامل موارد زیر می‌باشند:
- موضوعات کلی GMP مانند مدیریت کیفیت، کارکنان، مستندسازی، تأسیسات و تجهیزات، کیفیت‌سنجی و معتبر سازی، مدیریت مواد، ساخت قراردادی، شکایات و فراخوانی‌ها
- مفاهیم GMP نظیر مدیریت خطر کیفی و مرورهای کیفیت محصول
- موضوعات اختصاصی در حوزه تولید فرآورده‌های خون از انتخاب اهداکننده تا توزیع محصولات نهایی
این‌ها اصول GMP جاری و مورد پذیرش وسیعی را عنوان می‌کنند که مرتبط با تولید پیوسته فرآورده‌های سالم و با کیفیت مطمئن خون در مراکز انتقال خون هستند و نگرانی‌ها در مورد سلامت اهداکننده را شامل می‌شوند.
مديريت كيفيت Quality Management
كيفيت، مسئوليت تمام كاركنان دخيل در بخش‌هاي مختلف مراكز انتقال خون است. مدير مركز انتقال خون، مسئول نگاه سيستماتيك به كيفيت، اجرا و نگه‌داري سيستم مديريت كيفيت است. يك برنامه كيفي بايد طراحي شود و اطمينان دهد كه هر فرآورده (شامل پلاسما برای پالایش) در يك شيوه يكسان از انتخاب مواد اولیه تا توزيع فرآورده نهايي توليد مي‌شود.
مديريت كيفيت در همه اموری که سياست كيفي را تعيين مي‌كنند، مانند اهداف و مسئوليت‌ها تا اجراي برنامه کیفی، كنترل كيفيت، تضمين كيفيت و بهبود كيفيت به‌منظور اطمينان از كيفيت و ايمني، دخالت دارد.
دستيابي به سياست كيفي و اهداف، مسئوليت مدير ارشد مركز انتقال خون است و نيازمند مشاركت و تعهد كليه کارکنان است. مدير ارشد بايد سيستم كيفيت را در فواصل منظم مرور و بررسی كند تا مؤثر بودن آن و اجرای اقدامات اصلاحي را در صورت ضروری بودن پیگیری نماید.
درون ساختار سازماني مركز انتقال خون، مديريت كيفيت باید از يك يا چند نفر تشكيل يابد. کارکنان مديريت كيفيت، مسئول اطمينان از وجود اقدامات مستند سياست‌هاي كيفي، فرآیند‌هاي كاري و اقداماتي كه انجام يافته‌اند، هستند. مديريت ارشد همراه با واحد مديريت كيفيت بايد سياست‌هاي تضمين كيفيت و اهداف را در يك روند كه شامل تمام كاركنان می‌شود، ابلاغ نمايد. سياست‌هاي تضمين كيفيت و اهداف بايد براي اطمينان از بالاترين سطوح كيفي و ايمني در فرآورده‌هاي تولیدی طراحي گردند. سياست‌ها و فرآیند‌هاي كاري بايد با قوانين ملي و در جایی كه لازم است با قوانين و الزامات بین‌المللی مطابقت داشته باشند.
كاركنان بايد قادر باشند كه منظور و قصد اهداف كيفي و نقش خودشان را در تحقق اين اهداف درك كنند. اجراي سيستم مديريت كيفيت بايد به‌صورت دوره‌اي ارزيابي شود تا مشخص گردد آيا اهداف و چشم‌اندازها وجود دارد و به‌طور مداوم پيگيري مي‌شوند. اگر نقص و كاستي در سيستم كيفي موجود است، اقدامات اصلاحي بايد صورت گيرد. واحد مديريت كيفيت، مسئول پايش اقدامات اصلاحي و انطباق مداوم است.
درون هر مركز انتقال خون بايد واحدهاي مستقل براي مسئولیت‌های تضمين كيفيت و كنترل كيفيت وجود داشته باشد. واحد تضمين كيفيت مستقل از عملكردهاي توليد بوده، بايد اطمينان دهد كه فرآیندها انجام می‌شوند و مستند می‌گردند. واحد تضمين كيفيت بايد در همه موضوعات مرتبط با كيفيت دخالت داشته و همه مستندات مرتبط با كيفيت را بررسي و تأیید نمايد.
تضمين كيفيت Quality Assurance
تضمين كيفيت يك مفهوم گسترده است كه همه موضوعاتی که به‌طور انفرادی يا به‌صورت مجموع بر روي كيفيت محصول تأثیر دارند را پوشش مي‌دهد. به‌طورکلی، تضمين كيفيت اقداماتي است كه هدف آن اطمينان از اين است كه محصولات، واجد الزامات كيفي براي استفاده‌ی در نظر گرفته‌شده هستند، بنابراين تضمين كيفيت شامل اصول بهینه تولید (GMP) و ساير مواردی مانند طراحي محصول و پيشرفت مي‌شود که مدنظر این راهنما نیست.
تضمين كيفيت بخشی از مديريت كيفي است كه اطمينان مي‌دهد همه فرآیند‌هاي حياتي و مهم به‌طور شايسته به‌صورت دستورالعمل‌هاي مكتوب تشريح شده‌اند و مطابق با اصول GMP و مقررات مناسب انجام مي‌شوند. سيستم تضمين كيفيت بايد به‌طور كامل مستند شده، مستقر گرديده و براي هر شخصي كه در فرآیند‌هاي توليد دخيل است، توضيح داده شود.
همه قسمت‌هاي سيستم تضمين كيفيت بايد داراي منابع كافي شامل كاركنان متعهد، تأسیسات، تجهيزات و امکانات مناسب باشد تا مراحل توليد در يك روند ايمن و سازگار با كيفيت صورت گيرد.
اصول بهينه توليد در مراکز انتقال خون
Good Manufacturing Practice in Blood Establishments
اصول بهينه توليد (GMP) قسمتي از تضمين كيفيت است كه اطمينان مي‌دهد فرآورده‌ها به‌طور مداوم و پايدار مطابق با استاندارد‌‌هاي كيفي مناسب و مرتبط با استفاده در نظر گرفته‌شده براي آن‌ها، توليد و کنترل شده‌اند كه اين استانداردها مطابق با اختصاصات قبلاً تعريف شده، همچنین در صورت امکان با مجوز هستند. GMP به‌طور ويژه براي حذف خطرات ذاتي در هرگونه عمليات که در مرکز انتقال خون انجام می‌شود، مانند آلودگي شامل آلودگي متقاطع (Cross Reaction) و احتمال جابه‌جایی (Mix Up) ، انتقال بیماری یا سایر عوارض جانبی غیرمنتظره ناشی از مصرف فرآورده‌های خونی است. GMP با هر دو مقوله توليد و كنترل كيفيت مرتبط است.
الزامات اساسي GMP شامل اين موارد می‌شوند:
- همه فرآیندهای توليد به‌طور واضح به‌وسیله سياست‌ها و دستورالعمل‌های اجرایی استاندارد مشخص می‌شوند و به‌طور سيستماتيك در پرتو تجربه مرور گرديده و نشان داده شده‌اند كه قادر به توليد مداوم و پايدار فرآورده‌ها با كيفيت موردنیاز كه با اختصاصات خود منطبق هستند، می‌باشند.
- کیفیت‌سنجی (Qualification) تجهيزات و معرف‌ها، همچنین معتبرسازی (Validation) روش‌های كاري و متدها قبل از استفاده در توليد فرآورده‌ها انجام گردیده‌اند.
- همه منابع ضروري تولید شامل کارکنان كافي واجد صلاحيت و آموزش‌دیده، تأسیسات كافي، تجهيزات مناسب و مواد لازم، روش‌هاي كاري تأییدشده و دستورالعمل‌ها، انبارداری مناسب و حمل‌ونقل، پیش‌بینی و آماده شده‌اند.
- سيستمی براي امکان رديابي همه فرآورده‌هاي آزادشده به‌منظور تسهيل مواردي مانند فراخواني (Recall) هر محصول مشكوك به عدم انطباق با استانداردها، درصورتی‌که ضرورت داشته باشد، همچنين سيستمي براي مديريت موارد شكايت وجود دارد.
- سيستمی كه نشان‌دهنده روند بهبود و فرآیندها و کیفیت عملكردها است، وجود دارد.
كنترل كيفيت Quality Control
كنترل كيفيت، يك بخش از GMP است كه با اختصاصات، نمونه‌برداری و انجام آزمایش‌ها سروکار دارد، همچنين كنترل كيفيت با سازمان‌دهی، مستندسازی و روش‌هاي آزادسازی مرتبط است كه اطمينان می‌دهد آزمایش‌های ضروري و مرتبط انجام‌شده‌اند و این‌که هيچ ماده‌ای براي استفاده يا فرآورده توليدي براي عرضه تا زماني كه كيفيت آن‌ها به‌طور رضایت‌بخش اعلام نشده است، توزيع نمي‌گردد.
مرور كيفيت فرآورده Product Quality Review
مرور‌هاي دوره‌اي منظم و يا چرخشي با هدف تأیید پايداري روش‌هاي كاربردي موجود و اختصاصات رايج مناسب به‌منظور حركت روشن به سمت بهبود در هر فرآورده و روش‌هاي كاري بايد صورت گیرد، همچنين ممكن است مرور كيفيت فرآورده (PQR) به‌عنوان يك وسيله براي ارزيابي وضعيت كلي كيفيت فرآورده و روش‌هاي توليد آن، شامل مواد اوليه، موردتوجه باشد. مرور کیفیت باید ساليانه انجام و مستند گردد.
مطابق با الزامات بين‌المللي يا الزامات و توصيه‌هاي اعلام‌شده توسط نهاد نظارت ملی، مرور کیفیت ممكن است شامل اين موارد باشد:
- ارزيابي مروری مواد اوليه
- ارزيابي مروری كنترل‌‌هاي حیاتی حين توليد
- ارزيابي مروري نتايج كنترل و پايش كيفيت
- ارزيابي مروري همه تغييرات
- ارزيابي مروري وضعيت تجهيزات
- ارزيابي مروري توافق‌نامه‌های فني و قراردادها
- ارزيابي مروري همه انحرافات مهم، خطاها، عدم تطابق‌ها و اقدامات اصلاحي انجام‌شده
- ارزيابي مروري يافته‌هاي بازرسی‌های داخلي و ساير موارد بازرسي و اقدامات اصلاحي انجام‌شده
- ارزيابي مروري موارد شكايت و فراخواني محصول
مديريت ريسك كيفي Quality Risk Management
مراكز انتقال خون بايد اطمينان دهند كه فرآورده‌هاي تولیدشده در این مراكز داراي كيفيت موردنیاز در حد استفاده توصیه‌شده‌ی آن‌ها، مطابق با الزامات استاندارد كيفي هستند و بیماران را در معرض خطر ناشي از ايمني ناكافي، كيفيت نامناسب يا عدم كارايي و تأثیر در طول مدت حيات فرآورده، قرار نمي‌دهند. به‌منظور حصول اعتماد كيفي، بايد سيستمی يكپارچه طراحي شود و سيستم تضمين كيفيت به‌درستی اجرايي گردد كه شامل GMP، كنترل كيفيت و مديريت ريسك كيفي (QRM) است.
QRM مؤثر می‌تواند سبب اطمینان از كيفيت فرآورده توسط اقدامات از قبل انجام‌شده بر روي شناسايي و كنترل مسائل بالقوه مرتبط با كيفيت شود. همچنين QRM مي‌تواند فرآیند‌هاي تصمیم‌گیری را در مواردي كه مشكلات كيفي يا انحرافات از دستورالعمل‌های اجرایی استاندارد و اختصاصات بررسي‌شده يا تغييرات برنامه‌ریزی‌شده نيازمند ارزيابي است، تسهيل كند و بهبود دهد.
دو اصل مهم QRM عبارتند از:
- ارزيابي خطر براي كيفيت و ايمني بر پايه دانش علمي است و هدف نهايي آن محافظت بیماران است.
- سطح تلاش و كوشش، الزام و مستندسازی فرآیندهای QRM بايد متناسب با سطح خطر باشد.
برای دانلود فایل pdf بر روی لینک زیر کلیک کنید
ورود / ثبت نام