ارتباط وزن و غلظت تستوسترون
دکتر سیدمهدی زرگریان
تستوسترون یک هورمون جنسی استروئیدی است که در بیضه تولید شده و اثرات بیولوژیک خود را بر بافت‌های متعددی اعمال می‌کند. پایین بودن غلظت تستوسترون در گردش، در نقایص هیپوتالاموس- هیپوفیز و بیضه دیده می‌شود و اغلب همراه با کاهش عملکرد جنسی، توده ماهیچه‌ای و کیفیت زندگی است و با افزایش ریسک پوکی استخوان نیز همراهی دارد. نارسایی اولیه بیضه می‌تواند در اثر آسیب به بیضه، شیمی‌درمانی، پرتودرمانی یا ناهنجاری‌های کروموزومی ایجاد شود اما دلایل ثانویه که هایپوگنادیسم مرکزی نیز نامیده می‌شوند، با تومورهای هیپوفیز یا بیماری هیپوتالاموسی همراهی دارند. علاوه بر این اتیولوژی‌های شناخته‌شده، یافته‌های روزافزونی وجود دارد مبنی بر اینکه هایپوگنادیسم می‌تواند در اثر افزایش سن، داروها و بیماری‌های مزمن ایجاد شود.
کاهش فیزیولوژیک در غلظت تستوسترون پس از دهه چهارم و پنجم زندگی به‌خوبی اثبات شده است و تصور می‌شود که ناشی از کاهش عملکرد بیضه و نیز هیپوتالاموس- هیپوفیز است. در سناریوهایی که در آنها بیماران یک مکانیسم پاتوفیزیولوژیک مشخص برای هایپوگنادیسم دارند، درمان با تستوسترون تقریباً همیشه برای کاهش علائم هایپوگنادیسم و حفظ ویژگی‌های ثانویه جنسی توصیه می‌شود.
خطرات احتمالی درمان با تستوسترون
مردانی که در حال درمان با جایگزین‌های تستوسترون هستند باید از نظر پلی‌سایتمی، کاهش لیپوپروتئین با چگالی بالا در سرم، تشدید آپنه هنگام خواب و افزایش غلظت آنتی‌ژن اختصاصی پروستات پایش شوند. با توجه به اینکه شواهد بلندمدت در رابطه با ایمن بودن درمان با مکمل تستوسترون هنوز اثبات نشده‌اند، درمان با تستوسترون به‌طور روتین در مردان مسن یا مردانی که اتیولوژی زمینه‌ای کاهش غلظت تستوسترون آنها کاملاً مشخص نیست، توصیه نمی‌شود. به دلیل اینکه پایین بودن تستوسترون سرم به‌طور شایع در بیماری‌های مزمن دیده می‌شود، ممکن است راه‌های کمتر تهاجمی برای افزایش غلظت سرمی تستوسترون وجود داشته باشد. این شرایط، فرصتی را برای بررسی دیگر گزینه‌های درمانی که می‌توانند تولید تستوسترون درون‌زاد را بدون عوارض جانبی احتمالی، به میزان مطلوب افزایش دهند، فراهم آورده است.
آنالیز آزمایشگاهی چاقی
تفسیر تست‌های آزمایشگاهی در مردان می‌تواند با افزایش سن و چاق‌تر شدن، پیچیده شود؛ زیرا هر دو فاکتور، از طریق غلظت گلوبولین متصل‌شونده به هورمون (SHBG)، خصوصیات جنسی را تنظیم می‌کنند. نشان داده شده است که مردان چاق، عمدتاً به دلیل کاهش SHBG، غلظت تستوسترون کل (TT) پایین‌تری دارند و این مسئله با گذر زمان تشدید می‌شود. چون با افزایش سن، SHBG افزایش می‌یابد، بنابراین تستوسترون کل ممکن است در مردان مسن به‌صورت کاذب نرمال باشد، اگرچه نشان داده شده است که اثر منفی شاخص توده بدنی (BMI) بر روی SHBG، اهمیت بیشتری نسبت به اثر مثبت سن بر روی SHBG دارد. این یافته ممکن است توضیح دهد که چرا تستوسترون کل در مردان مسن چاق پایین است. به دلیل اینکه تغییرات SHBG می‌تواند غلظت تستوسترون را تحت تأثیر قرار دهد، اندازه‌گیری تستوسترون آزاد یا «زیست‌دسترس‌پذیر» می‌تواند به‌عنوان مارکر مناسب‌تری مورد استفاده قرار گیرد. گایدلاین‌های عملی کنونی انجمن اندوکراین، برای تخمین تستوسترون آزاد، علاوه بر تستوسترون کل، ارزیابی غلظت SHBG را نیز توصیه می‌کند.
ارتباط تستوسترون و چاقی
شایع‌ترین هم‌ابتلایی‌هایی که با تستوسترون پایین سرم در ارتباط هستند، چاقی و دیابت نوع ۲ است. چندین داده مقطعی از مطالعاتی نظیر European Male Study و مطالعه Rohrmann و همکاران، ارتباط بین BMI افزایش‌یافته و تستوسترون پایین را آشکار می‌کنند.
Rohrmann و همکاران ارتباطی بین پارامترهای چربی بدن و استروئیدهای جنسی یافتند. سه پارامتر مرتبط با چاقی عبارتند از BMI، دور کمر و درصد چربی بدن. آنها مشاهده کردند که با افزایش چربی‌های بدن، غلظت SHBG و تستوسترون آزاد (FT) کاهش می‌یابد و مقدار این کاهش در هر سه پارامتر مشابه است.
یک مطالعه مقطعی دیگر غلظت‌های تستوسترون کل و تستوسترون آزاد بین مردان سالم، دارای اضافه وزن و چاق را مقایسه کرده است. مشاهده شد که تستوسترون به‌طور معناداری در جمعیت افراد چاق نسبت به افراد غیرچاق پایین‌تر است. البته این ارتباط همواره به معنای ارتباط علت و معلولی نیست، اما آنالیز تصادفی‌سازی مندلی دوسویه (bidirectional Mendelian randomization analysis) از این نظریه که چاقی رابطه علّی با تستوسترون پایین دارد، حمایت می‌کند. اگرچه این رابطه به‌صورت معکوس صدق نمی‌کند.
مکانیسم هایپوگنادیسم در چاقی
تصور می‌شود مکانیسم اولیه‌ای که پایین بودن غلظت تستوسترون در چاقی را توضیح می‌دهد، در سطح هیپوتالاموس- هیپوفیز رخ می‌دهد و منجر به وضعیت هایپوگنادوتروپیک- هایپوگنادیک می‌شود. این مهار مرکزی علاوه بر تنظیم فیدبکی منفی ناشی از افزایش استروژن، به چندین مدیاتور از جمله نقش مقاومت به انسولین، مدیاتورهای التهابی و لپتین نسبت داده می‌شود.
چاقی وضعیت پیش‌التهابی را القا می‌کند که به افزایش غلظت سایتوکاین‌هایی مانند اینترلوکین ۶ و فاکتور نکروز دهنده تومور می‌انجامد و عمدتاً تصور می‌شود این سایتوکاین‌ها محور هیپوتالاموسی را سرکوب می‌کنند. اگرچه مطالعات اندکی نیز مهار مستقیم عملکرد بیضه‌ها از طریق تنظیم استروئیدوژنز سلول‌های لایدیگ را پیشنهاد می‌دهند.
یک مکانیسم پیشنهادی دیگر، آروماتیزه شدن تستوسترون به‌وسیله آروماتاز P450 بیان‌شده در بافت چربی محیطی است که باعث افزایش چشمگیر در مقادیر استرادیول می‌شود و می‌تواند محور هیپوتالاموس- هیپوفیز- گناد را با مهار فیدبکی سرکوب کند؛ اگرچه هیچ مطالعه‌ای افزایش غلظت استرادیول در چنین افرادی را اثبات نکرده است.
یک ارتباط فرضی دیگر بین چاقی و هایپوگنادیسم، نقش آدیپوکینز است. نشان داده شده است که لپتین تأثیر تحریکی بر روی تولید هورمون آزادکننده گنادوتروپین در جوندگان دارد. اگرچه باور بر این است که چاقی وضعیت مقاومت به لپتین را القا می‌کند که منجر به افزایش غلظت‌های در گردش آن می‌شود؛ بنابراین غلظت‌های بالای لپتین با افزایش چاقی و تستوسترون پایین ارتباط دارد.
تأثیر ورزش و تغییر وزن بر روی تستوسترون
اثرات ورزش و کاهش وزن بر روی غلظت تستوسترون محدود و گاهی مناقشه‌برانگیز است. Corona و همکاران یک متاآنالیز بر روی ۲۴ کارآزمایی که اثر کاهش وزن بر روی غلظت هورمون‌های جنسی را بررسی کرده بودند، انجام دادند. از بین ۲۴ کارآزمایی، ۲۲ مورد اثر رژیم یا جراحی را مورد بررسی قرار داده بودند و ۲ مورد دیگر این دو را مقایسه کرده بودند. آنالیز، یک همبستگی مثبت بین کاهش وزن، چه از طریق اصلاح رژیم غذایی و چه از طریق جراحی چاقی (bariatric surgery) و افزایش تستوسترون سرم نشان داد. این افزایش با میزان کاهش وزن متناسب بود. هم رژیم غذایی کم‌کالری و هم جراحی با افزایش تستوسترون کل پلاسما همراه بودند. اگرچه در مقام مقایسه، جراحی با میانگین درصد کاهش وزن 4% ± ۳۲% در مقایسه با میانگین کاهش وزن 4.5 ± 9.8 % ناشی از رژیم غذایی کم‌کالری، کاهش وزن بیشتری را به همراه داشت و به افزایش تستوسترون چشمگیرتری نسبت به گروه رژیم غذایی منجر شده بود. آنالیز رگرسیون نشان داد که کاهش وزن بیشتر با افزایش بیشتر آندروژن همراه است. برنامه پیشگیری از دیابت یک کارآزمایی بالینی تصادفی‌شده بود که اثر تغییر سبک زندگی یا دارودرمانی (متفورمین) را با به تأخیر انداختن شروع دیابت در افراد مبتلا به پیش‌دیابت بررسی می‌کرد. یک آنالیز ثانویه بر روی این کارآزمایی انجام شد و ارتباطی بین کاهش چاقی، چه چاقی شکمی و چه زیرجلدی، با افزایش غلظت تستوسترون نشان داد. یک مطالعه، نگاهی به ترکیب ورزش و مکمل تستوسترون در برابر استفاده از مکمل تستوسترون به‌تنهایی داشته است. پنجاه بیمار با اختلال نعوظ، تستوسترون پایین و سبک زندگی بدون تحرک، به مدت ۲۰ هفته تحت نظر قرار گرفتند. در ۱۲ هفته، بهبود علائم با افزایش در غلظت تستوسترون در هر دو گروه مشاهده شد. اگرچه علائم در گروه ورزش به‌علاوه مکمل تستوسترون، بهتر بودند. درمان پس از ۲۰ هفته در گروه استفاده از مکمل به‌تنهایی، با بدتر شدن علائم متوقف شد، به‌علاوه بهبود علائم در گروه ترکیبی، حتی پس از قطع درمان و ادامه دادن ورزش ادامه یافت. اگرچه این مطالعه با توجه به نداشتن گروه کنترل، محدودیت‌هایی نیز داشت. یک مطالعه دیگر اثر ورزش با شدت متوسط و کم‌حجم در برابر ورزش با شدت متوسط و پرحجم را در ۷۰ مرد چاق و کم‌تحرک با اختلال نعوظ (به‌عنوان پیامد اولیه) مورد بررسی قرار داد. مردان ۶۵-۳۰ ساله بودند و پس از اینکه به‌صورت تصادفی در دو گروه ورزش با شدت متوسط کم‌حجم (کمتر از ۱۵۰ دقیقه در هفته) و پرحجم (بیش از ۲۰۰ دقیقه در هفته) قرار گرفتند، به مدت ۲۴ هفته تحت نظر قرار گرفتند و تستوسترون سرم و SHBG در هفته ۰، ۱۲ و ۲۴ اندازه‌گیری شد. در پایان ۲۴ هفته، گروه ورزش پرحجم در عملکرد جنسی و غلظت تستوسترون نسبت به گروه کم‌حجم، بهبودی معنی‌داری به لحاظ آماری نشان دادند.
یک پارامتر مهم ارتباط نوع ورزش؛ مقاومتی یا هوازی، با غلظت تستوسترون است. افزایش حاد غلظت تستوسترون می‌تواند توسط ورزش مقاومتی القا شود، اگرچه افزایش سن منجر به کاهش تستوسترون در پاسخ به ورزش مقاومتی می‌شود.
از سوی دیگر، مشخص شده است که ورزشکاران استقامتی حرفه‌ای، غلظت تستوسترون پایین‌تری نسبت به گروه کنترل دارند که پیشنهاد می‌کند ورزش شدید، باعث کاهش وزن می‌شود و توده کم‌چرب (low-fat mass) باعث هایپوگنادیسم می‌شود. این یافته مشابه هایپواستروژنمی مشاهده شده در زنان جوان مبتلا به بی‌اشتهایی عصبی است که باعث آمنوره می‌شود؛ بنابراین در این زمینه برخی موارد نامعلوم وجود دارد. با در نظر گرفتن مطالعات مرتبط با ارتباط چاقی و غلظت تستوسترون، این امر محتمل است که ورزش هوازی که چربی را کاهش می‌دهد و کارآیی قلبی- تنفسی را بهبود می‌بخشد، شاید بیشتر از ورزش استقامتی سودمند باشد.
نتیجه
غلظت طبیعی تستوسترون عموماً نشان‌دهنده وضعیت خوب سلامتی است. پایین بود تستوسترون کل و تستوسترون آزاد سرم با افزایش BMI و چاقی شکمی در ارتباط است. بسیاری از مردان از علائم غیراختصاصی و علائم هایپوگنادیسم مانند خستگی و اختلال عملکرد جنسی رنج می‌برند. این افراد، دقیقاً همان گروهی هستند که می‌توانند از درمان‌های غیرتهاجمی برای افزایش تستوسترون سرم، از طریق کاهش وزن و کاهش چاقی شکمی به‌جای تجویز درمان با تستوسترون، بهره ببرند. چاقی با چند مکانیسم پاتوفیزیولوژیک می‌تواند کاهش تستوسترون را توضیح دهد. درمان مستقیم چاقی ممکن است اثر مثبت مستقیم بر روی بیماری قلبی عروقی و اثر غیرمستقیم بر روی بهبود غلظت تستوسترون داشته باشد. در چنین افرادی، راه‌های فیزیولوژیک برای افزایش تستوسترون، مناسب به‌نظر می‌رسند، زیرا درمان با تستوسترون ممکن است با خطراتی همراه باشد و همچنین نیاز به پایش دارد. اگرچه کماکان برخی ناسازگاری‌هایی بین ورزش و غلظت تستوسترون وجود دارد، اغلب شواهد در دسترس از افزایش بیشتر تستوسترون سرم ناشی از کاهش وزن حکایت دارند و این تغییر پس از جراحی چاقی مشهودتر است.
پژوهش‌های آینده باید به سمت کارآزمایی‌های بالینی تصادفی بزرگ به مدت طولانی‌تر حرکت کنند تا مزایای کاهش وزن و ورزش را بر روی تستوسترون سرم و نشانه‌ها و علائم ناشی از هایپوگنادیسم مردان مشخص سازند. این حرکت، می‌تواند رویکرد فیزیولوژیک بهتری برای افزایش غلظت تستوسترون سرم فراهم آورد و علاوه بر آن کاهش وزن و افزایش توده ماهیچه‌ای و تراکم استخوان را به دنبال دارد. اکنون زمان مناسبی برای توصیه به انجام پژوهش‌هایی برای مستندسازی میزان کاهش وزن موردنیاز برای افزایش معنی‌دار تستوسترون سرم است. هدف این پژوهش‌ها باید بهبود علائم هایپوگنادیسم و فراهم آوردن یک راهکار ایمن و مؤثر برای ایجاد اثرات مثبت بلندمدت بر روی سلامت عمومی باشد.
برگردان از:
Is it Time to Test the Effect of Weight Loss on Testosterone?
Clinical Chemistry 65:1
000–000 (2019)
اثرات ورزش شدید (دوی ماراتون) و مارکرهای بیوشیمیایی و هماتولوژی
برای دانلود فایل pdf بر روی لینک زیر کلیک کنید
ورود / ثبت نام