درباره اهدای خون بیشتر بدانیم

(قسمت دوم)

علي اصغر صفري فرد، كارشناس ارشد خون شناسي و بانك خون

safarifardas@Gmail.com

فرآورده‌هاي خوني

خون مي‌تواند به صورت كامل و يا پس از جداسازي اجزاء مختلف بصورت فرآورده‌هاي آن مصرف شود. انسان به ندرت به تمامي اجزاي خون كامل احتياج دارد؛ بنابراين استفاده از فرآورده‌ها بدليل اثرات درماني بهتر و عوارض كمتر بر مصرف خون كامل ارجحيت دارد و همچنين امكان استفاده چند بيمار از يك واحد خون فراهم مي‌شود.

انواع فرآورده‌ها عبارتند از گلبول‌هاي قرمز فشرده، پلاسما، پلاكت و فاكتور VIII انعقادي (رسوب كرايو). بنابراين چهار فرآورده از يك واحد خون مي‌توان تهيه نمود.

تصویر شماره 1: کیسه حاوی خون کامل

خون كامل

خون كامل فرآورده اصلي است كه از اهدا كننده دريافت مي‌شود و اجزاي مختلف تشكيل دهنده خون از آن جدا نشده است. اگر كيسه خون مدتي به صورت عمودي و ثابت قرار گيرد، گلبول‌هاي قرمز به خاطر وزن بيشتر ته‌نشين مي‌شود و پلاسما روي آن قرار مي‌گيرد و گلبول‌هاي سفيد و پلاكت‌ها نيز بين گلبول‌هاي قرمز و پلاسما بصورت معلق باقي مي‌ماند. دستگاه سانتريفيوژ كه از آن براي تهيه فرآورده‌هاي خوني استفاده مي‌شود، در واقع همين عمل را در زمان كمتري با استفاده از مكانيزم دوران سريع انجام مي‌دهد و سپس پلاسماي غني از پلاكت به يك كيسه جانبي هدايت مي‌شود. حال اگر بخواهيم از اين كيسه، پلاكت‌ها را جدا كنيم، مجدداً آن را در دستگاه سانتريفيوژ قرار مي‌دهيم تا پلاكت‌ها ته‌نشين شوند و سپس پلاسماي روي آنها به يك كيسه جانبي ديگر هدايت مي‌گردد.

گلبول‌هاي قرمز فشرده

فرآورده گلبول قرمز فشرده بعد از جدا كردن پلاسما به دست مي‌آيد و لذا تزريق اين فرآورده باعث بالا رفتن هماتوكريت بيماران، بدون افزايش حجم خون آن‌ها مي‌شود. بيماران مبتلا به كم‌خوني مزمن مانند افراد مبتلا به نارسايي كليه و سرطان بيشترين نتيجه را از گلبول قرمز فشرده خواهند گرفت؛ همچنين بيماراني كه بصورت ناگهاني حجم زيادي از خون را از دست داده‌اند، مانند خونريزي‌هاي گوارشي و يا جراحي، نياز مبرمي به اين فرآورده دارند. اكنون با استفاده از محلول‌هاي نگهدارنده پيشرفته، طول عمر گلبول قرمز فشرده در خارج از بدن تا 42 روز افزايش يافته است. در مواقع نياز مي‌توان گلبول‌هاي قرمز را بصورت منجمد حتي تا 10 سال نگهداري نمود.

پلاكت‌ها

پلاکت‌ها اجزاي سلولي بسيار كوچكي هستند كه در جراحت و خونریزی با چسبيدن به جداره رگ‌ها به انعقاد خون كمك مي‌كنند. پلاکت‌ها در مغز استخوان ساخته مي‌شوند و در داخل سيستم گردش خون 9 تا 10 روز زنده مي‌مانند و بعد از آن توسط طحال از بين مي‌روند. پلاکت‌ها براي بدن حياتي هستند زيرا از

تصویر شماره 2: کیسه‌های پلاسمای تازه منجمد (FFP)

‌خونریزیهای بزرگ ناشي از آسيب ديدگي عروق خوني كه در زندگي طبيعي روزمره ايجاد مي‌گردد، جلوگيري مي‌كنند. پلاکت‌ها با استفاده از دستگاه سانتريفيوژ از پلاسماي غني از پلاكت جدا مي‌گردند. همچنين مي‌توان از طريق آفرزيس آن را از يك اهدا كننده جمع‌آوري كرد. در اين روش، خون اهداكننده وارد دستگاه خاصي مي‌شود. اين دستگاه با استفاده سانتريفيوژ خون را به اجزاء تشكيل دهنده آن تجزيه كرده و سپس پلاکت‌ها را جمع‌آوري و بقيه اجزاء را به اهداكننده برمي‌گرداند. فرآورده تهيه شده از اين طريق، شش برابر فرآورده تهيه شده از يك واحد خون كامل، پلاكت دارد. پلاکت‌ها در بيماران مبتلا به كمبود يا اختلال عملكرد پلاكت مصرف مي‌شود. پلاکت‌ها حداكثر تا 5 روز و در دماي اطاق قابل نگهداري هستند.

پلاسما

پلاسما بخش مايع خون را تشكيل مي‌دهد و در واقع محلولي متشكل از پروتئين‌ها و املاح مي‌باشد كه در آن گلبول‌هاي قرمز و پلاکت‌ها شناورند. حدود 90% پلاسما را آب تشكيل مي‌دهد. پروتئين اصلي پلاسما آلبومين است. ساير پروتئين‌ها عبارتند از فيبرينوژن (كه از عوامل اصلي ايجاد لخته مي‌باشد)، گلبولين‌ها و ساير فاكتورهاي انعقادي.

مصرف درماني پلاسما بسيار گسترده است و از تنظيم فشار و حجم مطلوب خون گرفته تا رساندن پروتئين‌هاي حياتي انعقادي و ايمني به محل‌هاي مورد نظر متفاوت مي‌باشد. توليد فرآورده‌هاي پلاسمايي با جداسازي بخش مايع خون از بخش سلولي آغاز مي‌گردد. پلاسما معمولاً براي تزريق مستقيم نبايد استفاده شود بلكه بهتر است ابتدا به اجزاء مختلف نظير آلبومين، فاكتورهاي انعقادي و ايمونوگلوبين تجزيه شده و سپس بر حسب نياز بيماران مصرف شود. پلاسماي تازه منجمد (FFP)، پلاسمايي است كه در ساعات اوليه اهداي خون جدا و منجمد شده است تا فاكتورهاي انعقادي آن حفظ شود و بسته به دماي محل نگهداري بين يك تا چهار سال قابل نگهداري است. اين فرآورده معمولاً موقعي مورد استفاده قرار مي‌گيرد كه كمبود يك يا چندين فاكتور انعقادي وجود داشته و فاكتور تغليظ شده اختصاصي در دسترس نباشد، همچنين در مواقع نياز براي تعويض خون استفاده مي‌شود.

تصویر شماره 3: کیسه حاوی رسوب كرايو

رسوب كرايو

نوعي فرآورده پلاسمايي است كه از نظر بعضي از فاكتورهاي انعقادي مانند فاكتور هشت انعقادي، فيبرينوژن و فاكتور فون‌ويلبراند غني است. رسوب كرايو از پلاسماي تازه منجمد كه به آرامي ذوب شده باشد، تهيه مي‌گردد. اين فرآورده براي جلوگيري و يا كنترل خونريزي در بيماران هموفيل و بيماران مبتلا به فون‌ويلبراند كه شايع‌ترين بيماري انعقادي ارثي مي‌باشند، استفاده مي‌شود.

مصرف كنندگان اصلی خون و فرآورده‌های خونی

خون سالم، نجات دهنده زندگي است. همه روزه، در سراسر جهان بسياري از افراد به خون و فرآورده‌هاي خوني نياز پيدا مي‌کنند؛ به طوري که از هر سه نفر، يک نفر در طول زندگي احتياج به تزريق خون و فرآورده‌هاي خوني دارد. مهم‌ترین موارد نیاز به تزریق خون عبارت است از:

خونریزی‌ها: به دنبال تصادفات و اعمال جراحي بزرگ (قلب، كليه، استخوان و زنان) در صورتي كه بيش از 25 تا 30% حجم خون از دست رفته باشد، نياز به تزريق خون وجود دارد.
تالاسمي ماژور: تالاسمي يك بيماري ارثي مي‌باشد كه در آن گلبول‌هاي قرمز خون ناهنجار و غير طبيعي هستند و عمر معمولي 120 روزه خود را طي نكرده و خيلي زود در مراحل ابتدائي تشكيل در مغز استخوان و يا پس از آن در طحال منهدم مي‌شوند. در نتيجه آن، فرد دچار كم‌خوني مي‌شود، از این رو بر حسب میزان هموگلوبین فرد هر دو تا چهار هفته یکبار نیاز به تزریق خون دارد.
بيماري خون‌ريزي دهنده هموفيلي: هموفيلي يك بيماري ارثي و مادرزادي خون‌ريزي دهنده مي‌باشد كه در آن فرد مبتلا در اثر كوچكترين ضربات به طور خود به خود دچار خون‌ريزي‌هاي شديد مي‌شود. هموفيلي يك بيماري وابسته به جنس بوده و بیشتر در جنس مذكر بروز می‌کند و به دو شكل ديده مي‌شود:
هموفيلي A: ناشي از كمبود فاكتور انعقادي 8 مي‌باشد. درمان اين بيماري با استفاده از فاكتور 8 استخراج شده از پلاسماي خون انجام مي‌شود.
هموفيلي B: اين نوع هموفيلي كمتر شايع بوده و خفيف‌تر از نوع A مي‌باشد. در اثر كمبود فاكتور انعقادي 9 ايجاد شده و درمان آن با استفاده از فاكتور 9 استخراج شده از پلاسماي خون انجام مي‌شود.
بیماری‌هاي مزمن: در بعضي سرطان‌ها (به ويژه در مرحله شيمي درماني) و بیماری‌هاي التهابي مزمن و نارسايي مغز استخوان نيز تزريق خون و فرآورده‌هاي خوني انجام مي‌شود.
بيماري كليوي وابسته به دياليز
سوختگي‌هاي شديد
پيوند اعضاء
زنان باردار كه دچارخون‌ریزی می‌شوند و نوزادان مبتلا به زردي ناشي از ناسازگاري خون مادر و جنين
آسيب ديدگان حوادث پيش‌بيني نشده، از قبيل سيل، زلزله و تصادفات رانندگي

تصویر شماره 4: تزریق خون

انواع اهدای خون

اهداي خون اتولوگ يا اهدا خون به خود

روشی است كه در آن بیمار خون خود را اهدا می‌كند و خون تا زمانی كه وی به آن احتیاج دارد در شرایط مناسبی نگهداری می‌شود. اهداي خون اتولوگ برای بیمارانی كه جهت عمل‌های جراحی اختیاری آماده می‌شوند، قابل انجام است. در این روش بیمار باید توسط پزشك معاینه شود تا از سلامت خود اطمینان حاصل نماید. بیمارانی كه از خون خود استفاده می‌كنند ایمن‌ترین خون ممكنه را به خود تزریق می‌كنند. خطرات احتمالی (به واسطه اجزاء خون مانند گلبول‌های سفید، پلاكت‌ها و پروتئین سرم) با تزریق خون اتولوگ حذف می‌شود.

ممكن است لحظاتي قبل از عمل جراحي حدود 1000 ـ500 ميلي‌ليتر خون بيمار اخذ گرديده و در پايان عمل جراحي به بيمار تزريق گردد. همچنين مي‌توان در حين عمل جراحي خون ناشي از خون‌ريزي را توسط دستگاه مخصوص جمع‌آوري و پس از عبور از فيلتر مجدداً به بيمار تزريق نمود، يا اين كه از حدود يك ماه قبل از عمل جراحي، از بيمار در فواصل مشخص خون‌گيري به عمل آورده و در حين جراحي و در صورت نياز، خون گرفته شده به خود بيمار تزريق مي‌گردد.

اهداي خون همولوگ يا اهدا خون به ديگران

متداول‌ترين نوع اهداي خون است. در اين روش اهدا كننده مي‌تواند به منظور حفظ ارزش‌هاي انساني، كمك به همنوع و هم‌ياري ملي، سالي يك تا چهار بار به مراكز خون‌گيري مراجعه نموده و تحت معاينه و مشاوره قرار گرفته و در صورت تأييد پزشك بخش اهدا كنندگان، خون يا يكي از اجزاء‌ آن را به صورت داوطلبانه و بدون هيچگونه چشم‌داشتي هديه نمايد. در بيش از 99% موارد اهدا كننده، بيمار مصرف كننده خون يا فرآورده را هيچگاه نديده و نمي‌شناسد و خون يا فرآورده اهدايي پس از انجام آزمايش‌های غربالگري و تأييد سلامتي به بانك خون مراكز درماني تحويل و برحسب نياز براي يكي از بيماران نيازمند مصرف مي‌گردد.

انواع اهدا کنندگان خون

اهدا کنندگان پولی

اهدا کنندگان پولی کسانی هستندکه در ازای دريافت پول يا کالای قابل تبديل به پول، مبادرت به اهدای خون خود می‌نمايند. از آنجايی که اين افراد ممکن است به خاطر دريافت پول، به سؤالات مربوط به رفتارها و سلامت خود پاسخ صحيح ندهند، سلامت خود و بيمار گيرنده خون را به خطر مي‌اندازند؛ بنابراين نمی‌توانند بعنوان منبع تأمين خون سالم معرفی شوند. امروزه اين شيوه اهدای خون در اکثر نقاط دنيا منسوخ شده است.

اهدا کنندگان جايگزين (فاميلی)

اين افراد فقط در زمانی که خون آنها مورد نياز يکی از اعضاء خانواده يا آشنايان می‌باشد خون اهدا می‌نمايند. خون اهدا کنندگان جايگزين (فاميلی)، سالم‌تر از اهدا کنندگان پولی می‌باشد، با اين حال ممکن است بخاطر تحت فشار بودن از طرف اعضای خانواده و يا نگرانی برای بيمار خود، به سؤالات پاسخ صحيح ندهند و باعث انتقال آلودگی به فرد گيرنده خون شوند. همچنين بستگان بيمار نيازمند به خون، ممکن است افرادی را با پرداخت پول تشويق به اهدای خون، بجای خود نمايند. بدين ترتيب، اهدای خون جايگزين ممکن است دربردارنده سيستمی مخفی از اهدای خون پولی باشد.

اهدا کنندگان داوطلب بدون چشمداشت مادی

کسانی هستند که بصورت کاملاً داوطلبانه و بدون چشمداشت مادی مبادرت به اهدای خون خود نموده و در قبال آن چيزی دريافت نمی‌کنند. انگيزه اصلی اين افراد کمک به ديگران است و ثابت شده است که اهداي خون داوطلبانه مناسب‌ترین روش تأمين خون سالم مي‌باشد و اهدا كنندگان داوطلب سالم‌ترين و قابل اعتمادترين گروه داوطلبان را تشکيل می‌دهند.

در بين اهدا كنندگان داوطلب، بهترين افراد، داوطلباني هستند كه به صورت مستمر خون اهدا مي‌كنند. اهدا کنندگان داوطلب مستمر، حس مسئوليت بيشتری نسبت به جامعه دارند و آگاهی بيشتری نسبت به اهميت اهدای خون و پيشگيری از عفونت‌های منتقله از راه خون دارند. اهدا کنندگان داوطلب بر اساس سابقه اهدای قبلی به 3 زيرگروه تقسيم می‌شوند:

اهدا کنندگان بار اول: به اهدا کنندگانی اطلاق می‌شود که سابقه قبلی اهدای خون نداشته و اين نخستين باری است که مبادرت به اهدای خون می‌نمايند.
اهدا کنندگان با سابقه: به اهدا کنندگانی اطلاق می‌شود که سابقه اهدای خون را دارند ولی آخرين باری که اقدام به اهدای خون نموده‌اند بيش از يک سال می‌باشد و يا به عبارتی ديگر در يک دوره يک ساله کمتر از 2 بار اهدای خون داشته‌اند.
اهدا کنندگان مستمر: به اهدا کنندگانی اطلاق می‌شود که در يک دوره يکساله حداقل 2 بار خون اهدا نموده‌اند. اهدا کنندگان داوطلب مستمر، حس مسئوليت بيشتری نسبت به جامعه دارند، آگاهی بيشتری نسبت به اهميت اهدای خون و پيشگيری از عفونت‌های منتقله از راه خون دارند و سالم‌ترين گروه اهدا کنندگان خون هستند.

تصویر شماره 5: به مرکز خون‌گیری خوش آمدید

شرايط داوطلبان اهدا خون

روشن است وقتی سخن از سلامت خون به ميان می‌آيد، منظور اين است كه تزريق خون، به بيمار دریافت کننده‌ی خون، صدمه‌ای نزده و در عين حال سلامت اهدا کننده خون را نيز به خطر نمی‌اندازد.

به مفهوم دیگر پذيرش اهدا كننده مناسب و داراي شرايط لازم و مطابق با استانداردهاي ملي سازمان انتقال خون ايران به منظور تأمین خون سالم جهت جلوگيري از بروز عوارض انتقال خون و بيماري‌هاي منتقله از طريق انتقال خون به گيرندگان و نیز اطمینان از این كه اهدای خون براي اهدا کننده ضرري نداشته باشد، است. از اين رو تمامی مراکز اهدای خون برای داوطلبان شرايطی را در مد نظر دارند.

اهدا كننده بايد در شرايط خوب و در وضعيت سلامت جسمانی و روانی باشد. همچنين وضعيت روحي داوطلب در هنگام اهداي خون خيلي مهم است و بايد از اين نظر آمادگي لازم جهت اهداي خون را داشته باشد.

پزشک مركز خون‌گيري، پيش از اهدای خون، داوطلبان را بررسی و معاینه می‌کند. اين بررسی شامل مصاحبه پزشکی درباره سوابق سلامتي، رفتارهای فردی و انجام يک معاينه مختصر می‌باشد. در صورتی که فرد داوطلب اهدای خون، تمامی شرايط لازم برای اهدای خون را داشته باشد مي‌تواند خون اهدا كند. لازم به ذكر است سهم مهمي از تضمين سلامت خون بستگي به دقت و صداقت داوطلبان اهداي خون در پاسخ‌گويي به سؤالات پزشك در حين مصاحبه و معاينه دارد؛ البته براي حفظ سلامت خون، با توجه به سوابق پزشكي، مسئوليت پذيرش و يا عدم پذيرش داوطلب به عهده پزشك مركز خون‌گيري مي‌باشد. در اينجا شرايط اصلي داوطلبان اهداي خون آورده شده است:

1- سن: حداقل سن قابل قبول براي اهداي خون 18 سال تمام و حداكثر سن 60 سال تمام مي‌باشد. حداكثر سن براي اولين اهداي خون 60 سال مي‌باشد. براي دفعات بعدي اهدا كننده مستمر حداكثر 65 سال است. در اهدا كنندگان مستمر بالاي 65 سال تنها در صورت داشتن مجوز از مدير پزشكي پايگاه، خونگيري به عمل آید.

2- هموگلوبين و هماتوكريت: ميزان هموگلوبين قابل قبول، حداقل 12/5 گرم در دسي‌ليتر و هماتوكريت 38% مي‌باشد.

3- تعداد دفعات و فواصل اهداي خون: فواصل اهداي خون كامل 8 هفته (56 روز) است. يعني اهدا كننده با فاصله 8 هفته مي‌تواند مجدداً خون اهدا نمايد، مشروط بر اين كه تعداد دفعات اهداي خون در طي 12 ماه از 4 بار برای آقایان و 3 بار برای خانم‌ها تجاوز نكند. بهتر است آقایان با فواصل 3 ماهه و خانم‌ها با فواصل 4 ماهه نسبت به اهداي خون اقدام نمايند.

4- وزن: از 50 كيلوگرم به بالا.

5- درجه حرارت: درجه حرارت دهان نبايد بيشتر از 37/5 درجه سانتيگراد باشد.

6- نبض: پزشك مرکز اهدای خون، حداقل براي مدت 15 ثانيه نبض اهدا كننده را شمارش مي‌كند و بطور معمول تعداد نبض بين 50 تا 100 عدد در دقيقه جهت اهداي خون مورد قبول است. اهدا كنندگاني كه تعداد نبض كمتر از 50 عدد در دقيقه دارند‏ تنها در صورتي پذيرفته مي‌شوند كه ورزشكار حرفه‌اي يا قهرماني باشند.

7- فشار خون: فشار خون بيشينه (سيستوليك) باید مابین 180-90 ميلي‌متر جيوه و فشار خون كمينه (دياستوليك) بايد مابین 100- 50 ميلي‌متر جيوه باشد. فشار خون بيشينه نبايد بيشتر از 180 ميلي‌متر جيوه و فشار خون كمينه نبايد بيشتر از 100 ميلي‌متر جيوه باشد. اهدا كنندگاني كه فشار خون بيشينه بيش از 180 ميلي‌متر جيوه و فشار خون كمينه بيش از 100 ميلي‌متر جيوه دارند‏ فقط پس از ارزيابي پزشك مركز اهدای خون، پذيرفته مي‌شوند.

8- اهدا کنندگانی که دارو مصرف می‌کنند باید از نظر مناسب بودن برای اهدای خون ارزیابی شوند.

“خواهشمند است در صورت وجود موارد زير حتماً پزشك انتقال خون را جهت تصميم‌گيري صحيح، در جريان امر قرار دهيد“

آلرژي‌هاي مهم مانند آسم و تب يونجه
مصرف دارو
فشار خون بالا
ديابت
بيماري‌هاي قلبي، ريوي، كليوي و كبدي
مسافرت به مناطق مالارياخيز در يك سال اخير
ابتلا به كم‌خوني
ابتلا به اختلالات انعقادي
ابتلا به بيماري‌هاي اعصاب و روان
ابتلا به بيماري‌هاي عفوني مانند سرما خوردگي، سرخك، آنفلوآنزا، سل، تب مالت و مانند اين‌ها
ابتلا به بيماري‌هاي پوستي
ابتلا به بيماري‌هاي بدخيم
سابقه غش، صرع و تشنج
سابقه اعتياد به مواد مخدر تزريقي
سابقه اعمال جراحي
سابقه خال‌كوبي و حجامت، تاتو و يا چاقو خوردگي
سابقه تزريق خون و فرآورده‌هاي خوني در يك سال اخير
سابقه سقط جنين
سابقه زردي يا يرقان در خود يا خانواده
سابقه رفتارهاي پرخطر مانند تماس جنسي مشكوك