اصول سترون‌سازی (Sterilization)، ضدعفونی (Disinfection) و گندزدایی (Antisepsis) در مراکز پزشکی (11)
تألیف:
دکتر احمد مردانی
مرکز تحقیقات سازمان انتقال خون، مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون
8- الکل‌ها (Alcohols)
اتانول یا اتیـل الکل (C2H5OH)، 2- پروپانول یا ایزوپروپیـل الکل ((CH3)2CHOH) یا ایزوپروپانـول، 1- پروپانول یا N- پروپانول یا پروپانول یا پروپیل الکل (C3H7OH) و متانول یا متیل الکل (CH3OH) خاصیت آلودگی‌زدایی مشابهی دارند، هرچند که پروپیل الکل به ترتیب بیش از ایزوپروپیل الکل، اتانول و متیل الکل (پروپانول> 2- پروپانول> اتانول> متانول) اثر ضدمیکروبی دارد (شکل‌های 3-8 و 3-9). الكل‌ها براي ضدعفوني وسایل پزشکی (استتُسکوپ و دماسنج‌های دهانی و مقعدی) و آزمایشگاهی، سطوح خارجي ظروف نمونه‌برداري، سطوح لاستیکی ویال‌های تزریقی و سطوح کاری از جمله ميزها و همچنین گندزدایی پوست (به‌ویژه اتانول 70 درصد) مورد استفاده قرار می‌گیرند.
شکل 3-8: نمایش شماتیک ساختمان و چگونگی اتصال عناصر تشکیل‌دهنده اتانول (C2H5OH)
محلول 70 درصد الکلی {70 درصد الكل و 30 درصد آب مقطر(DW) }، بيشترين قدرت میکروب‌کشی را دارد و غلظت‌هاي كمتر و يا بيشتر، از قدرت كمتري برخوردار هستند. الکل‌ها به‌صورت ترکیب با دیگر میکروب‌کش‌ها مانند الکل حاوی دو گرم در لیتر (g/l 2) کلرین و الکل حاوی 100 گرم در لیتر (g/l 100) فرمالدئید نسبت به خود الکل به‌تنهایی، مؤثرتر هستند. علت اینکه الکل 70 درصد بیشترین اثر ضدعفونی‌کنندگی را دارد، این است که در این غلظت سبب تغییر ماهیت (Denaturation) و انعقاد (Coagulation) پروتئین‌ها می‌شود. قدرت ميكروب‌كشي الكل صنعتي یا متانول نسبت به الكل سفيد یا اتانول كمتر است و در عين حال كاملاً سمي است و به آسیب چشمی منجر می‌گردد. از آنجایی که متانول قادر است اسپورهای قارچی (Fungal Spores) را نابود نماید، استفاده از این الکل برای ضدعفونی هودهای تلقیح (Inoculation Hoods) در اولویت قرار دارد. لازم به ذکر است که الکل‌ها قادرند قارچ‌ها، ویروس‌های واجد پوشش لیپیدی به‌استثنای ویروس عامل بیماری هاری(Rabies) و اشکال رویشی باکتری‌ها را از بین ببرند، امّا بر اسپور باکتری‌ها تأثیری ندارند و اثر آنها بر ویروس‌های فاقد پوشش لیپیدی متغیر است.
شکل 3-9: نمایش شماتیک ساختمان و چگونگی اتصال عناصر تشکیل‌دهنده الکل‌ها (Alcohols)
به‌طورکلی، الکل‌ها هم به عنوان مواد گندزدا و هم به عنوان مواد ضدعفونی‌کننده سطح پایین (LLD) و بینابین (ILD) مورد استفاده قرار می‌گیرند. سرعت عمل بالا، نداشتن باقیمانده، سمی نبودن، عدم ایجاد حساسیت و تبخیر سریع از مزایای استفاده از الکل‌ها بوده و خشکی پوست پس از گندزدایی، داشتن خاصیت خورنـدگی و حل‌کنندگی برچسب‌ها، فرّاری و قابلیت اشتعال از معایب آنـها است.
نکته 1: اتیل الکل و ایزوپروپیل الکل بر اشکال مقاوم (اسپورها) باکتری‌ها تأثیری ندارند، همچنین، ایزوپروپیل الکل قادر نیست ویروس‌های هیدروفیلیک (Hydrophilic) یا ویروس‌های فاقد پوشش لیپیدی مانند ویروس کوکساکی (Coxsackie) و پولیو (Polio) را غیرفعال نماید. لازم به ذکر اســت که اسپورهای باسیلوس سوبتیلیس (Bacillus subtilis) قادر به ادامه حیات در اتانول 95 درصد به مدت یک سال هستند.
نکته 2: در بین الکل‌ها، اتانول بیشترین اثر ویروس‌کشی را دارد. قدرت میکروب‌کشی اتانول 77 درصد برابر با ایزوپروپیل الکل 60 درصد و N- پروپانول 42 درصد است.
نکته 3: وسایل ضدعفونی‌شده با الکل‌ها به دلایل نداشتن باقیمانده و تبخیر سریع، نیازی به شستشو و آبکشی ندارند.
نکته 4: به دلیل قابلیت اشتعال بالا، بایستی محل نگهداری الکل‌ها مجهز به سیستم تهویه مطلوب باشد و همچنین نباید از الکل‌ها در سطوح وسیع استفاده گردد.
نکته 5: از آنجایی که الکل‌ها به‌سرعت تبخیر می‌شوند، در صورت امکان بهتر است وسایل به مدت 10 دقیقه در محلول‌های الکلی غوطه‌ور باشند.
نکته 6: قدرت میکروب‌کشی الکل‌ها در غلظت‌های کمتر از 50 درصد به‌سرعت کاهش می‌یابد.
نکته 7: از الکل‌ها، اتانول و ایزوپروپانول کاربرد بیشتری به عنوان مواد میکروب‌کش دارند.
نکته 8: قدرت میکروب‌کشی الکل‌ها با افزایش وزن مولکولی، کاهش می‌یابد. از آنجایی که با افزایش وزن مولکولی، حلالیت الکل‌ها کاهش پیدا می‌کند، این نوع الکل‌ها به عنوان میکروب‌کش مورد استفاده قرار نمی‌گیرند.
نکته 9: الکل‌های خیلی غلیظ (100-95 درصد) سبــب جذب آب بیشتر از سلول یا دهیدراسیون سلولی (Cellular Dehydration) می‌شوند. این عمل، منجر به توقف رشد و تکثیر و نابودی سلول بدون نفوذ الکل به درون آن می‌گردد.
نکته 10: هر چه الکل زنجیره کوتاه‌تری داشته باشد، از قدرت میکروب‌کشی بیشتری برخوردار است.
نکته 11: حداقل مدت زمان تماس و یا مواجهه با الکل‌ها برای کسب نتیجه مطلوب، پنج دقیقه است.
9- ید و ترکیبات یددار (Iodine and Iodophors)
عملکرد ید و ترکیبات یددار به عنوان مواد ضدعفونی‌کننده مشابه کلرین است، هرچند ممکن است کمتر توسط مواد ارگانیک غیرفعال شوند. ترکیب ید با یک مولکول آلی را یدوفُر (Iodophor) یا ترکیــــــــــب یددار (Iodine Compound) می‌نامند.
بتادين (Betadine)یا پوویـدون آیودین (PI)، تركيبي اسـت يددار که به‌صورت محلول آبي مصرف مي‌شود و معمولاً محلول 10 درصد آن به عنوان یک ماده گندزدا كه دارای ید یک درصد است، مورد استفاده قرار مي‌گيرد (شکل 3-10). از محلول 10 درصد اين ماده جهت گندزدایی دست‌ها قبل از عمل جراحي و يا آماده‌سازي بيـماران براي عمل جراحي (ضـدعفونی پوست قبل و بعد از عمل جراحی) و همچنين به عنوان ماده ضدعفونی‌کننده در عفونت‌زدايي مخازن و یا استخرهای آب‌درمانی (Hydrotherapy) و دماسنج‌ها استفاده مي‌شود. اثر بتادين شبيه محلول‌هاي هيپوكلريت است ولي ثبـات بيشتر و خورنـدگي كمتری دارد. از بتـادین به علت داشتن خاصیت خورندگي، نبايستی براي ضـدعفوني وسايل ساخته‌شده از مس و آلومينيوم استفاده کرد.
شکل 3-10: محلول 10 درصد بتادین (Betadine) به عنوان یک ماده گندزدا
از دیگر ترکیبات یددار می‌توان به تنتور ید (IT) و لوگل (Lugol) اشاره کرد (شکل 3-11). تنتور ید، ترکیبی متشکل از ید دو تا هفت درصد، یدید پتاسیم (KI) و یا سدیم (NaI) و الکل است که در گندزدایی زخم‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت. با توجه به تشکیل جای زخم یا اسکار (Scar) و افزایش مدت زمان ترمیم و التیام زخم، امروزه تنتور ید به عنوان ماده گندزدا کاربردی ندارد. لوگل برخلاف تنتور ید، محلول آبی یددار متشکل از ید، یدید پتاسیم و آب مقطر (DW) است. لازم به ذکر است که ترکیبات یددار به دلیل آزادسازی آهسته و کند ید، اثر تحریکی کمتری در مقایسه با ید دارند.
شکل 3-11: تنتور ید (IT) و لوگل (Lugol) نمونه‌های از ترکیبات یددار (Iodophors)
ترکیبات یددار را بایستی در دمای چهار تا 10 درجه سانتیگراد نگهداری کرد تا از رشد باکتری‌های بالقوه مضر در آنها جلوگیری شود. لازم به ذکر است که به تنتور ید و لوگل به ترتیب محلول یدی ضعـــــــــــــــــیف (Weak Iodine Solution) و قوی(Strong Iodine Solution) نیز اطلاق می‌گردد.
نکته 1: بایستی توجه داشت که همانند الکل‌ها با افزایش رقت ترکیبات یددار، خاصیت ضدمیکروبی آنها افزایش می‌یابد.
نکته 2: ترکیبات یددار و کلردار اثرات ضدمیکروبی برابر با ایزوپروپیل الکل 60 درصد و اتانول 77 درصد دارند.
نکته 3: ید به‌صورت غیرقابل‌برگشت به اسیدآمینه تیروزین (Tyrosine) پروتئین‌ها و آنزیم‌ها اتصال می‌یابد و با اکسیداسیون گروه‌های سولفیدریل (-SH)، منجر به غیرفعال‌سازی آنزیم‌ها و آسیب به پروتئین‌ها می‌شود.
نکته 4: برای عفونت‌زدایی دست‌ها می‌توان ترکیبات یددار را با الکل 50 درصد رقیق کرد و مورد استفاده قرار داد.
نکته 5: اولین بار در سال 1908 جراحی به نام آنتونیو گروسیچ (Antonio Grossich) از تنتور ید در گندزدایی پوست بیمار قبل از عمل جراحی استفاده کرد.
نکته 6: مزیت گندزداهای حاوی ید، طیف وسیع فعالیت ضدمیکروبی آن‌هاست. این مواد علاوه بر باکتری‌ها و ویروس‌ها، قادر هستند قارچ‌ها و تک‌یاخته‌ها از جمله تریکوموناس (Trichomonas) را نابود نمایند.
نکته 7: ید توانایی ترکیب با پلیمرهای خنثی از قبیل پلی‌وینیل پیرولیدون (Polyvinyl pyrrolidone) را دارد که منجر به تولید پوویدون آیودین یا بتادین می‌شود.
10- گلوتارآلدئید (Glutaraldehyde)
گلوتارآلدئيد (CH2(CH2CHO)2) با اسامی سايدكس (Cidex) و گلوتارال(Glutaral) در ایران، از جمله مواد ضدعفوني‌كننده سطح بالا (HLD) است كه اغلب براي عفونت‌زدایی وسايل حساس به حرارت مانند اندوسکوپ‌ها مورد استفاده قرار مي‌گيرد (شکل 3-12). اين ماده معمولاً به‌صورت محلول دو درصد (g/l 20) وجود دارد. گلوتارآلدئيد همانند فرمالین و فرمالدئید جزو عوامل آلکیله‌کننده است و خاصیت ضدمیکروبی خود را از طریق آسیب به پروتئین‌ها و اسیدهای نوکلئیک اعمال می‌کند.
شکل 3-12: نمایش شماتیک ساختمان و چگونگی اتصال عناصر تشکیل‌دهنده گلوتارآلدئيد
محلول گلوتارآلدئيد را قبل از مصرف بايستي فعال كرد كه براي اين منظور از محلول فعال‌كننده حاوي نيتريت سديم (Sodium Nitrate) استفاده مي‌كنند و پس از فعال‌سازی رنگ گلبهی آن سبز رنگ مي‌شود. نيتريت موجود در محلول فعال‌كننده گلوتارآلدئيد براي جلوگيري از خورده شدن فلزات است، لذا براي ضدعفونی وسایل فلزي بسيار مناسب است. رايـــج‌ترين مورد استفاده اين محلول، ضدعفونی و سترون‌سازی اندوسكوپ‌ها، آسپيراتورها (Aspirators)، سیستوسکوپ‌ها، برونکوسکوپ‌ها، دماسنج‌ها و دیگر لوازم بيهوشي، تنفسي و جراحي است.
با غوطه‌ورسازی وسايل پزشكي به مدت 20 تا 30 دقیقه در محلول فعال‌شده گلوتارآلدئيد، باكتري‌ها، قارچ‌ها و ويروس‌ها از بين مي‌روند (ضدعفونی)، امّا براي نابودی اسپورها حداقل سه ساعت وقت لازم است (سترون‌سازی). پس از اتمام مدت زمان غوطه‌ورسازی، بایستی كليـه وسايل را با آب مقطر (DW) استريل كاملاً شستشو داد تا اثري از گلوتارآلدئيد بر روي آنها باقي نماند.
محلول‌هاي فعال‌شده گلوتارآلدئيد را نمي‌توان بيش از چهار هفته نگهداري و استفاده كرد. اگر رنگ محلول گلوتارآلدئيد تيره شده باشد، بايد آن را دور ريخت. محلـول گلوتارآلدئيد، بخاری سمي و تحریک‌کننده متصاعد مي‌كند كه استفاده از آن بايد در زير هودهای بيولوژيكی انجام گيرد. از آنجایی که گلوتارآلدئيد ماده‌ای سمی و سوزاننده پوست و غشاهای مخاطی است، بايستي از تماس آن با پوست و مخاط جلوگيري شود.
نکته 1: با توجه به کاهش غلظت گلوتارآلدئيد پس از استفاده‌های مکرر، حداقل غلظت مؤثر (MEC) این ماده به عنوان ضدعفونی‌کننده سطح بالا، یک درصد است.
نکته 2: باقیمانده محلول گلوتارآلدئید بر روی ابزار، سبب آسیب‌های بافتی {مانند التهاب کولون یا کولیت (Colitis) پس از استفاده از اندوسکوپ} می‌شود؛ بنابراین، شستشوی وسایل بعد از ضدعفونی با محلول‌های گلوتارآلدئید ضروری است.
نکته 3: با افزایش دما، قدرت میکروب‌کشی محلول گلوتارآلدئید افزایش می‌یابد. این محـــلول در درجه حرارت 55-35 درجه سانتیگراد بهترین تأثیر را دارد.
نکته 4: گلوتارآلدئید حدود 10 برابر فرمالدئید، قدرت میکروب‌کشی دارد.
نکته 5: بخارهای سمی و محرک، قدرت نفوذپذیری پایین، داشتن باقیمانده و کاهش فعالیت در حضور مواد ارگانیک، از مهم‌ترین معایب مواد آلدئیدی است.
ادامه دارد …
اصول سترون‌سازی (Sterilization)، ضدعفونی (Disinfection) و گندزدایی (Antisepsis) در مراکز پزشکی (1)
برای دانلود فایل pdf بر روی لینک زیر کلیک کنید
ورود / ثبت نام