کم‌ خونی و انگل‌ها (1)

تألیف:

دکتر احمد مردانی

مرکز تحقیقات سازمان انتقال خون، مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون

مقدمه

کم‌ خونی یا آنمی (Anemia) عبارت است از كاهش تعداد گلبول‌هاي قرمز {Red Blood Cells (RBC)} و يا مقدار هموگلوبين{Hemoglobin(Hb)} از حد طبيعي كه بر اساس جنس، سن و ساير عوامل مداخله‌اي تعريف گرديده است. وجود كم‌ خوني، في‌نفسه بيماري نيست، بلكه علامتي مهم از امراض مختلف به‌شمار مي‌آيد كه همواره علتي براي آن يافت شده و درمان آن مشروط به شناخت عوامل مسبب آن است.

كم‌ خوني ناشي از آلودگي به انگل‌ ها شامل كرم‌ها (Helminthes) و تك‌ياخته‌ها (Protozoa)، غالباً در بيماري مالاريا (Malaria)، آلودگي به كرم‌هاي قلاب‌دار (Hook worms) و كرم نواري ماهي (Fish Tapeworm) ديده می‌شود و ممكن است در بيماري‌هاي بابزيوز (Babesiosis)، ليشمانيوز احشايي (Visceral leishmaniasis)، تريپانوزوميازيس (Trypanosomiasis)، شيستوزوميازيس (Schistosomiasis)، فاسيولوپسيازيس (Fasciolopsiasis)، تريكيوريازيس (Trichuriasis) و برخي بيماري‌هاي انگلي ديگر مشاهده گردد. در ادامه به متداول‌ترين انگل‌هاي ايجادكننده كم‌خوني و بيماري‌هاي انگلي كه در صورت ابتلا به آنها، كم‌خوني جزو يافته‌هاي باليني و آزمايشگاهي آن بيماري‌ها است، اشاره خواهد شد.

كرم‌هاي قلاب‌دار (Hook worms)

آلودگی به كرم‌هاي قلاب‌دار در نواحي گرم و مرطوب جهان شايع‌تر است. این کرم‌هاي انگلی در قسمت فوقاني روده كوچك زندگي مي‌كنند. در نواحي آلوده تعداد كرم‌ها به‌طور متوسط 50 عدد است.

كم‌خوني ناشی از آلودگی به کرم‌های قلاب‌دار، از نوع ميكروسيتيك- هيپوكروميك (Microcytic-hypochromic) است كه در نتيجه كاهش خون (به علل خونخواري كرم‌ها و خونريزي از محل خونخواري) رخ مي‌دهد كه شدت آن به‌شدت آلودگي وابسته است. در آلودگي‌هاي خفيف معمولاً كم‌خوني مشاهده نمي‌شود ولي در آلودگي‌هاي شديد چون دستگاه خون‌ساز بدن قادر نيست به اندازه خون ازدست‌رفته خون‌سازي نمايد، اين عارضه بروز مي‌كند كه در اين مواقع هموگلوبين به 5 گرم در دسي‌ليتر و حتي كمتر نيز مي‌رسد. در عفونت‌هاي خفيف و يا متوسط به علت افزايش جذب آهن غذايي از پيشرفت كم‌خوني جلوگيري مي‌شود.

كرم‌هاي بالغ قلاب‌دار مواد غذايي موردنیاز خود را از مخاط روده تأمین مي‌كنند. كرم‌ها به‌طور مستقيم از محل اتصال خود به مخاط روده خونخواري مي‌كنند. خونخواري از طريق عمل پمپاژ مانند عضلات مري صورت مي‌گيرد. كرم‌هاي قلاب‌دار علاوه بر خونخواري قادر به ترشح مواد ضد انعقاد نيز هستند كه باعث سهولت در خونريزي شده و بنابراين خونريزي حتي بعد از تغيير محل اتصال كرم به نقطه ديگر ادامه مي‌يابد.

كرم‌هاي بالغ هر 6-4 ساعت یک‌بار محل چسبيدن خود را تغيير مي‌دهند و خونريزي از محل قبلي اتصال كرم به كم‌خوني ناشي از خونخواري مي‌افزايد. مقدار خون تلف‌شده براي انكيلوستوما دئودناله (Ancylostoma duodenale) 0/1 سي‌سي و براي نكاتور آمريكانوس (Necator americanus) 0/03 سي‌سي روزانه تخمين زده شده است (شکل 1). در آلودگي‌هاي مزمن، كم‌خوني مهم‌ترين نشانه باليني بيماري است.

نکته: نقش دقيق خون خورده‌شده در حيات انگل تاكنون مشخص نشده است و خون خورده‌شده پس از عبور از دستگاه گوارشي كرم، دستخوش تغيير نمي‌گردد.

شکل 1: حفره و ضمائم دهانی كرم‌هاي قلاب‌دار انسانی

انكيلوستوما دئودناله (Ancylostoma duodenale) (راست) و

نكاتور آمريكانوس (Necator americanus) (چپ)

ديفيلوبوتريوم لاتوم

(Diphyllobothrium latum)

آلودگي به این کرم انگلی تقريباً در تمامي نواحي معتدل دنيا از جمله كشورهاي اسكانديناوي كه ماهي‌هاي آب‌هاي شيرين را به‌صورت خام يا نيم‌پز مصرف مي‌كنند، ديده مي‌شود. كرم بالغ در ايلئوم و گاهي ژژونوم به‌سر مي‌برد و معمولاً تنها يك كرم در روده باريك انسان زندگي مي‌كند.

آلودگي در اكثر موارد بدون علامت بالینی است ولي هنگامي كه تعداد كرم‌ها زياد باشد به سبب رقابت در جذب ويتامين B12 با ميزبان، با كم‌خوني مگالوبلاستيك (Megaloblastic anemia) همراه است. ديفيلوبوتريوم لاتوم یا كرم نواري ماهي (Fish tapeworm) بلندترين کرم نواری یا سستود (Cestode) انساني بوده و طول آن به 25 متر نيز مي‌رسد. سر كرم (Scolex) حاوي يك جفت بادكش طولي مكنده موسوم به بوتريا (Bothria) بوده كه توسط آنها به سطح مخاطي روده باريك مي‌چسبد (شکل 2).

در اكثر نقاط آلوده، آلودگي به اين انگل همراه با كم‌خوني ماكروسيتيك- نورموكروميك (Macrocytic-normochromic) است كه به نام كم‌خوني بوتريوسفال نیز ناميده مي‌شود. در عفونت ناشي از كرم نواري ماهي به دنبال جذب ويتامين B12 توسط كرم، در شخص مبتلا كمبود ويتامين B12 ايجاد مي‌شود. مطالعه‌اي نشان داده است كه افراد مبتلا به د. لاتوم كه دچار كم‌خوني مگالوبلاستيك هستند، در مقايسه با مبتلاياني كه كم‌خوني مگالوبلاستيك ندارند، فاكتور داخلي (IF) كمتري دارند.

كمبود ويتامين B12 در 40 درصد بيماران ديده مي‌شود كه خوشبختانه 2 درصد از مبتلايان به كرم نواري ماهي دچار كم‌خوني مگالوبلاستيك مي‌شوند و اين امر بيشتر در سنين كمتر از 30 سالگي مشاهده مي‌شود.

بر اساس گزارش‌هاي موجود، ميزان ويتامين B12 در بدن ديفيلوبوتريوم لاتوم حدود 50 برابر بيشتر از مقدار آن در تنيا ساژيناتا (Taenia saginata) است و همچنين كرم نواري ماهي حدود 100-80 درصد از يك دُز واحد خوراكي ويتامين B12 نشان‌دار تجویزشده به ميزبان آلوده را جذب مي‌كند.

مشخص شده است كه برخلاف كم‌خوني پرنيشيوز (Pernicious Anemia) واقعي كه اسيد معده شديداً كاهش مي‌يابد، در كــــم‌خوني ناشي از آلودگي به كرم نواري ماهي ميزان ترشح اسيد معده افزايش پيدا مي‌كند.