کم‌خونی و انگل‌ها (4)
تألیف:
دکتر احمد مردانی
مرکز تحقیقات سازمان انتقال خون، مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون
انتامبا هيستوليتيكا (Entamoeba histolytica)
تک‌یاخته انتامبا هیستولیتیکا (شکل 1)، عامل بيماري آميبيازيس (Amebiasis) يا ديـــسانتري آميبي (Amebic Dysentery) است كه انسان مهم‌ترين ميزبان و مخزن آلودگي آن در طبيعت است.
آمیبیازیس انتشار جهاني دارد و در مناطق گرمسيري و نيمه‌گرمسيري دنيا كه مردم آن در فقرهاي بهداشتي، اقتصادي، فرهنگي و اجتماعي به‌سر مي‌برند، بومی یا اندميك (Endemic) است. درصد ابتلا به اين بيماري را در جميعت‌هاي مختلف جهان بيش از يك تا 50 درصد گزارش كرده‌اند. در ایران این بیماری از بيشتر مناطق كشور گزارش شده است، امّا در استان‌هاي جنوبي به دلايل پايين بودن سطح بهداشت، فقر و نبود آب آشاميدني بهداشتي شايع‌تر است. با توجه به بررسي‌هاي انجام‌گرفته، درصد آلودگي بين شش تا 10 درصد برآورد مي‌شود.
شکل 1: تروفوزوئیت‌های (Trophozoites) انتامبا هيستوليتيكا (Entamoeba histolytica) حاوی گلبول‌های قرمز (اجسام سیاه رنگ)- رنگ‌آمیزی تری‌کروم (Trichrome staining)
سویه‌هاي مهاجم آميب انتامبا هيستوليتيكا پس از اتصال به سلول‌هاي جداره روده از طريق گيرنــــده‌هاي اختصاصي موجود در سطح سلول‌ها، با توليد آنزيم‌هاي هضم‌كننده (Lytic Enzymes) با خواص پروتئوليتيك، سايتوليتيك و سايتوتوكسيك، سلول‌هاي جداره روده به‌خصوص نواحی سكوم و خم سيگموئيد (بخش‌هایی كه تجمع یا كلنيزاسيون تك‌ياخته به علت آرامی حركات روده‌اي، به‌خوبی انجام مي‌شود) را تخريب مي‌كنند و سپس به قسمت‌هاي عمقي نفوذ كرده و ايجاد زخم مي‌نمايند (زخم‌هاي فلاسكي شكل). با پيشرفت بيماري، در اثر پيوستن زخم‌ها به يكديگر مجموعاً منظره زخمي روده، به‌صورت كندوي عسل خواهد شد كه به‌تدریج نسوج و لايه‌هاي مختلف ديواره روده متلاشي و تخريب مي‌گردند و اسهال خونی یا ديسانتري رخ مي‌دهد.
از عوارض آميبیازيس روده‌اي، سوراخ‌شدگی یا پرفراسيون (Perforation) روده و خونريزي (در اثر پارگي عروق خوني) است كه در صورت پيشرفت بيماري مي‌تواند منجر به كم‌خوني نورموسيتيك- نورموكروميك شود. از طرفي خود آميب علاوه بر قطعات نسوج و گاهي باكتري‌ها، از گلبول‌هاي قرمز نيز تغذيه مي‌كند كه در صورت تشديد آلودگي به كم‌خوني مي‌انجامد.
بالانتيديوم كولي (Balantidium coli)
عامل بيماري بالانتيديازيس (Balantidiasis) يا ديسانتري بالانتيديايي (Balantidial Dysentery)، تك‌ياخته بالانتيديوم كولي است كه در روده بزرگ بخصوص ناحيه سكوم حیواناتی از قبیل خوك، گراز، ميمون و رت وحشي زندگي مي‌كند و انسان ميزبان تصادفي است (شکل 2).
شکل 2: نمایش شماتیک تروفوزوئیت (Trophozoite) و کیست (Cyst) بالانتيديوم كولي (Balantidium coli)
تك‌ياخته عامل اين بيماري بيشتر در مناطق گرمسيري و نيمه‌گرمسيري انتشار داشته ولي در كشورهايي مانند سوئد، نروژ، روسيه و فنلاند نيز گزارش شده است. اين بيماري با توجه به اينكه خوك ميزبان ذخيره بالانتيديوم كولي براي انسان است، از كشورهايي كه به هر علّتي خوك‌داري و پرورش خوك ممنوع است، گزارش نشده است. بالانتيديوم كولي در نقاط مختلف ايران از خوك‌هاي وحشي جدا شده و در آزمايش مدفوع انساني در استان خوزستان (اطراف آبادان)، روستاهاي استان هرمزگان و به‌صورت تک‌گیر یا اسپوراديك (Sporadic) در نقاط ديگر ايران نيز مشاهده شده است.
بالانتيديوم پس از كلنيزاسيون در روده بزرگ به‌ویژه ناحيه سكوم، به علت حركات دوراني و ترشح آنزيم‌هاي سيتوليتيك و هيالورونيداز، لايه‌هاي موكوسي روده را هضم نموده و به‌تدریج با نفوذ به قسمت‌هاي عمقي ايجاد زخم مي‌نمايد. در اثر بهم پيوستن زخم‌ها با يكديگر و پيشرفت بيماري، سطح وسيعي از نسوج و لايه‌هاي مختلف ديواره روده متلاشي و تخريب مي‌شود و منجر به ديسانتري بالانتيديايي مي‌گردد.
اين تك‌ياخته از گلبول‌هاي قرمز، گلبول‌هاي سفيد، ذرات نشاسته، تكه‌هاي نسوج و ذرات جامد مواد غذايي تغذيه مي‌كند. علاوه بر ديسانتري و تغذيه تك‌ياخته از گلبول‌هاي قرمز، همانند آميبيازيس از عوارض بالانتيديازيس، پرفراسيون روده‌اي و خونريزي است كه از علل ايــجاد كم‌خوني نورموسيتيك- نورموكروميك در اين بيماري است.
ژيارديا لامبليا (Giardia lamblia)
بيماري ژيارديازيس (Giardiasis) يا لامبليازيس (Lambliasis) در اثر آلودگي به تك‌ياخته‌اي از تاژك‌داران انگلي لوله گوارش بنام ژيارديا لامبليا ايجاد مي‌شود. اين تك‌ياخته در ابتداي روده باريك (دوازدهه) و ندرتاً در كيسه صفرا و مجاري صفراوي زندگي مي‌كند (شکل 3). انسان مناسب‌ترين ميزبان اصلي و مخزن انگل است و به غير از انسان، سگ، سگ آبي، موش و گربه (در گربه نیز بيماري‌زا است) ديگر مخازن طبيعي انگل مي‌باشند.
شکل 3: نمایش شماتیک تروفوزوئیت (Trophozoite) و کیست (Cyst) ژيارديا لامبليا (Giardia lamblia)
اين بيماري انتشار جهاني دارد، امّا در نواحي گرمسيري و نيمه‌گرمسيري دنيا كه تراكم جمعيت بالا و استانداردهاي بهداشتي پايين است، از شدت بالايي برخوردار است. در ايران شايع‌ترين بيماري تك‌ياخته‌اي، ژيارديازيس است كه در تمام نقاط كشور وجود داشته، امّا در مناطق گرم و مرطوب ميزان شيوع آن بيشتر است. بر اساس بررسي‌هاي انجام‌گرفته، ميانگين درصد آلودگي به تك‌ياخته عامل ژيارديازيس در ايران حدود 16 درصد است.
انگل ژيارديا به كمك صفحه مكنده خود به لايه مخاطي و روده باريك مي‌چسبد. در آلودگي‌هاي شديد در اثر كلنيزاسيون وسيع، به‌صورت سدّي مانع از جذب مخاطي مي‌شود و به سبب آسيب‌هايي كه به مخاط وارد مي‌كند (تحلیل یا آتروفي (Atrophy) پرزها بدنبال چسبندگي)، موجب سندرم سوءجذب و در نهايت سوءتغذیه مي‌گردد. اختلال در جذب چربي‌ها، ويتامين‌هاي محلول در چربي، كربوهيدرات‌ها و ساير مواد آلي و معدني كه جذب آنها در اوايل روده باريك انجام مي‌گيرد، از ويژگي‌هاي بيماري‌زايي اين انگل است.
كم‌خوني در صورت آلودگي شديد و مزمن شدن بيماري، ثانويه به اختلال در جذب مـواد مؤثر در متابوليسم گلبول‌هاي قرمز رخ مي‌دهد. بايستي توجه داشت كه ابتلا به ژيارديا در جذب موادي كه در قسمت‌هاي انتهاي روده باريك جذب مي‌شوند (مانند ویتامین B12)، اختلالي ايجاد نمي‌كند.
نکته: انگل‌هايي از قبيل فاسيولوپسيس بوسكي (Fasciolopsis buski)، تريپانوزوما (Trypanosoma)، آسكاريس (Ascaris)، هايمنولپيس نانا (Hymenolepis nana) و … نيز كم‌خوني ايجاد مي‌كنند كه به علت كم‌اهميت بودن كم‌خوني حاصله از آنها از ذكر آنها خودداري شده است. بايستي توجه داشت كه هر انگلي در موارد مزمن بیماری قادر به ايجاد كم‌خوني است.
برای دانلود فایل pdf بر روی لینک زیر کلیک کنید
ورود / ثبت نام