اصول سترون‌سازی (Sterilization)، ضدعفونی (Disinfection) و گندزدایی (Antisepsis) در مراکز پزشکی (13)
تألیف:
دکتر احمد مردانی
مرکز تحقیقات سازمان انتقال خون، مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون
14- ويركن (Virkon)
ویرکن، ماده‌اي با خاصيت ويروس‌كشي (Virucidal) و ضدعفوني‌كنندگي كه قادر است تمامي اعضای 17 خانواده ويروسي را كه انسان و حيوانـات ممكن است در اثر ابتلا به آنها بيـمار شوند، از بين ببرد، همچنين ماده‌اي مؤثر جهت كنترل و ايمني در برابر تمامی باكتري‌ها، قارچ‌ها، مخمرها و كپك‌های شناخته‌شده است (شکل 3-18).
شکل 3-18: اشکال کاربردی ویرکن (Virkon) به‌عنوان یک ماده ضدعفوني‌كننـده و پاک‌كننده
اين ماده به‌عنوان ضدعفوني‌كننـده و پاک‌كننده در اتاق‌هاي عمل مورد استفاده قرار مي‌گيرد و محلول يک درصد آن به مدت 10 دقيقه قادر است ويروس‌های HIV و HBV را نابود نماید. محلول 0/5 درصد ويركن به‌عنوان ضدعفوني‌کننده و تميزكننده براي مصارف عمومي بکار می‌رود. براي ضدعفوني سطوح كثيف، سطوح سخت، كف اتاق‌ها و سالن‌ها، ميز كار، حمام، پرده‌ها و همچنين براي ضدعفوني وسایل پزشكي و آزمايشگاهي مانند سرنگ‌هـا، آسپيراتورها و ظروف شيشه‌ای از محلول يک درصد آن استفاده مي‌شود. نحوه ضدعفونی به این صورت است که به مدت 10 دقيقه وسايل پزشكي و آزمايشگاهي را در محلول يک درصد ويركن غوطه‌ور می‌نمایند و سپس با آب استريل آبكشي مي‌كنند. طرز تهيه رقت‌هاي مختلف ويركن در جدول 3-4 مشخص شده است.
جدول 3-4: طرز تهيه رقت‌هاي مختلف ويركن (Virkon)
رقت موردنیاز |
حجم محلول ضدعفوني‌كننده |
|
|
یک درصد |
0/5درصد |
|
مقدار ويركن موردنیاز |
||
|
10 گرم |
5 گرم |
یک ليتر |
|
50 گرم |
25 گرم |
پنج ليتر |
|
100 گرم |
50 گرم |
10 ليتر |
| 200 گرم | 100 گرم |
20 ليتر |
براي ضدعفوني خون و ساير مايعات بيولوژيكي كه روي سطوح مختلف محیطی و کاری ريخته شده باشد، مي‌توان پودر ويركن را جايي كه اين مواد ريخته‌اند، پاشيد. در ادامه، مجموعه مواد بيولوژيكي و پودر را در كيسه‌هاي پلاستيكي یک‌بار مصرف جمع‌آوری کرد و محل آلوده را با محلول يک درصد ويركن شستشو داد. رعايت يك سري دستورالعمل ایمني در هنگام استفاده از ویرکن الزامي است که عبارتند از:
1- در صورت پاشيدن محلول به چشم‌ها فوراً چشم‌هاي خود را با آب فراوان شستشو دهيد.
2- درب ظرف محتوی ويركن را محكم بسته و دور از دسترس اطفال نگه‌داري نماييد.
3- به‌هیچ‌وجه ويركن را با مواد شيميايي ديگر مخلوط نكنيد.
4- هميشه پس از مصرف، درب ظرف حاوی ويركن را محكم ببنديد.
15- دتول (Dettol)
دتول (C8H9ClO) یا کلروکسی‌لنول (Chloroxylenol) جزو آن دسته از مواد ضدعفوني‌كننده است كه علاوه بر ضدعفونی سطوح محیطی و کاری و وسایل پزشكي و آزمایشگاهی، مصارف بالینی موضعی نيز دارد (شکل 3-19). براي مصارف بالینی مانند بريـدگي‌ها، گازگرفتگی‌ها، خراشيدگي‌ها و گزش حشرات ابتدا محل موردنظر را با محلول پنج درصد يا يك قاشق سوپ‌خوري دتول به ازاي تقريباً 300 سي‌سي آب (15 ميلي‌ليتر دتول/ 300 ميـلي‌ليتر آب) شستشو دهيد، سپس به‌وسیله تنظيف استريل و يا پارچه مخصوص زخم‌بندي محل موردنظر را بپوشانيد. در موارد اضطراری یا اورژانس مي‌توان از محلول رقيق نشده (محلول غليظ) دتول استفاده كرد، مشروط به اینكه پوست بيمار حساس نباشد.
شکل 3-19: نمایش شماتیک ساختمان و چگونگی اتصال عناصر تشکیل‌دهنده دتول (C8H9ClO)
جهت ضدعفوني سريع وسايل پزشكي و آزمايشگاهي محلول پنج درصد دتول در الكل 70 درصد به مدت يک دقيقه مورد استفاده قرار مي‌گيرد. براي ضدعفوني رخت‌ها، دستمال‌هاي زخم‌بندي، كف اتاق‌ها و سطوح سخت مي‌توان از محلول 5/2 درصد يا هشت قاشق سوپ‌خوري دتول پر به ازاي يك گالن (Gallon) آب (125 سي‌سي دتول/ 5 ليتر آب) استفاده كرد.
نکته 1: قدرت باکتری‌کشی دتول بر باکتری‌های گرم مثبت بیشتر از گرم منفی است.
نکته 2: به‌طورکلی، محلول‌هاي ضدعفوني‌كننده بايستي تنها براي عفونت‌زدایی وسايل فلزی از جنس استيل زنگ نزن (Stainless Steel) استفاده شود.
16- اسید پراستیک (PAA)
اسید پراستیک (C2H4O3) یا اسید پراکسی‌استیک (Peroxyacetic acid)، ترکیبی است از اسید استیک (CH3COOH) و پراکسید هیدروژن (H2O2) است که در غلظت‌های پایین (0/2درصد) به‌عنوان ضدعفونی‌کننده سطح بالا و در غلظت یک درصد به‌عنوان یک ماده سترون‌کننده عمل می‌کند (شکل 3-20). نتایج مطالعه‌ای با هدف ارزیابی قدرت میکروب‌کشی غلظت‌های مختلف اسید پراستیک نشان داد که این ماده قادر به نابودی قارچ‌های میکروسپوروم جیپسئوم (Microsporum gypseum)، کاندیدا آلبیکانس (Candida albicans) و آسپرژیلوس نیجر (Aspergillus niger) است.
شکل 3-20: نمایش شماتیک ساختمان و چگونگی اتصال عناصر تشکیل‌دهنده اسید پراستیک (C2H4O3)
استفاده از اسید پراستیک برای ضدعفونی و سترون‌سازی وسایل حساس به حرارت مانند برونکوسکوپ، اندوسکوپ و لوازم بیهوشی مفید است، امّا اثر خورندگی بر وسایل فلزی از جنس استیل، آهن گالوانیزه، مس و برنز دارد. پایداری کوتاه‌مدت به‌ویژه در غلظت‌های پایین، تحریـک پوست و مخاط و هزینه بیشتر در مقایسه با پراکسید هیدروژن از دیگر معایب اسید پراکسی‌استیک است. از مزایای اسید پراستیک می‌توان به نداشتن باقی‌مانده مضر، حفظ فعالیت در حضور مواد ارگانیک، قدرت عفونت‌زدایی بالا در مقایسه با پراکسید هیدروژن و داشتن توان اسپورکشی (Sporicidal) حتی در غلظت‌ها (1-0/5درصد) و دماهای پـایین اشاره کرد. لازم به ذکـر است که محلول‌هـای اسید پراکسی‌استیک پس از تهیه و آماده‌سازی تا 24 ساعت پایدار و فعال بوده و بایستی در این مدت زمان مصرف شوند.
نکته 1: پس از شش روز، قدرت عفـونت‌زدایی محلول یک درصـد اسید پراستیـک 50 درصد کاهش می‌یابد. این در حالی است که محلول 40 درصد اسید پراکسی‌استیک پس از گذشت یک ماه، حداکثر دو درصد کاهش فعالیت ضدمیکروبی دارد.
نکته 2: محلولی مرکب از 0/23 درصد اسید پراستیک و 7/35 درصد پراکسید هیدروژن توسط اداره غذا و داروی آمریکا (FDA) تأئید شده است و به‌طور گسترده برای ضدعفونی (سطح بالا) وسایل نیمه خطرناک و اندوسکوپ‌ها استفاده می‌شود.
نکته 3: استفاده از اسید پراستیک سبب تجمع مواد آلی و در نتیجه انسداد مجاری وسایلی مانند اندوسکوپ و برونکوسکوپ نمی‌شود.
17- ترکیبات آمینی چهار ظرفیتی (QACs)
بسیاری از ترکیبات آمینی چهار ظرفیتی به‌صورت ترکیبی با دیگر میکروب‌کش‌ها مانند الکل‌ها و اغلب به‌عنوان مواد ضدعفونی‌کننده سطح پایین (LLD) مورد استفاده قرار می‌گیرند. ترکیبات آمینی چهار ظرفیتی بر باکتری‌های گرم مثبت بسیار مؤثر هستند و فعالیت ضدمیکروبی قابل‌ملاحظه‌ای بر باکتری‌های گرم منفی به‌جز باسیلوس‌ها (Bacilli)، قارچ‌ها، آمیب‌ها (Amoebes) و ویروس‌های واجد پوشش لیپیدی دارند، امّا بر اشکال مقاوم (اسپور) باکتری‌ها، باکتری‌های گرم منفی باسیلی شکل (Gram-negative Bacilli)، مایکوباکتریوم‌ها و ویروس‌های فاقد پوشش لیپیدی تأثیری ندارند.
از سال 1976 میلادی مصرف ترکیبات آمینی چهار ظرفیتی به‌عنوان ماده گندزدا مانند بنزالین (Benzalin) یا نیگروسین (Nigrosin) و یا ضدعفونی‌کننده در بیمارستان‌ها ممنوع شده است. امروزه این مواد تنها برای پاک‌سازی سطوح محیطی مانند کف، دیوار و سطوح اثاثیه و مبلمان بیمارستان‌ها به‌کار می‌روند. ارزانی، پایداری بالا، سمی نبودن و نداشتن بو و باقی‌مانده، از مهم‌ترین مزایای ترکیبات آمینی چهار ظرفیتی هستند. ستریمید (Cetrimide) با نام تجاری ساولن (Savlon)، میکرو-10 (Micro-10)، بنزالین یا بنزالکونیوم کلراید (Benzalkonium Chloride (BKC)) و هامون (هایژن سابق) از ترکیبات آمینی چهار ظرفیتی موجود در ایران هستند.
فعالیت میکروب‌کشی برخی از ترکیبات آمینی چهار ظرفیتی به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای در تماس با مواد ارگانیک، آب سخت و دترجنت‌های آنیونی (Anionic Detergents) مانند صابون کاهش می‌یابد، بنابراین قبل از استفاده از این ترکیبات بایستی در انتخاب موادی که برای پاک‌سازی اولیه مورد استفاده قرار می‌گیرند، دقت شود. از آنجایی که ترکیبات یددار توسط ترکیبات آمینی چهار ظرفیتی غیرفعال می‌شوند، نبایستی همزمان از این ترکیبات استفاده کرد.
نکته 1: آنیون (Anion) یا یون منفی، عنصری است که در عمل الکترولیز به طرف قطب مثبت حرکت می‌کند.
نکته 2: اگر غلظت ترکیبات آمینی چهار ظرفیتی نصف گردد، مدت زمان تماس دو برابر می‌شود.
18- فلزات سنگین (Heavy Metals)
یون‌های جیوه (Hg)، مس (Cu)، نقره (Ag) و روی (Zn) از طریق اکسیداسیون و واکنش با گروه‌های سولفیدریل اسیدهای آمینه که منجر به آسیب به پروتئین‌ها، غیرفعال‌سازی آنزیم‌ها و رسوب پروتئین‌ها می‌شوند، فعالیت ضدمیکروبی دارند. ترکیبات حاوی یون‌های جیوه مانند مرکروکروم (Mercurochrome) و مرتیولات (Merthiolate) در رقت‌های یک به 500 تا یک به 1000 قادرند ویروس‌ها را غیرفعال نمایند.
سولفادیازین نقره (Silver Sulfadiazine) به‌صورت کرم موضعی (Topical Cream) در پیشگیری از عفونت نسوج سوخته، نمک‌های مس (Copper Salts) مانند سولفات مس (Copper Sulfate) به‌عنوان قارچ‌کش و جلبک‌کش (Algaecide) در سالم‌سازی مخازن آب و کلرید روی (Zinc Chloride) در دهان‌شویه‌ها (Mouthwashes) و اکسید روی (Zinc Oxide) به‌عنوان قارچ‌کش در رنگ‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند.
نیترات نقره (Silver Nitrate) از رشد و تکثیر باکتری‌ها به‌ویژه گونوکوک (Gonococ) یا نایسریا گونه‌ره‌آ (Neisseria gonorrhoeae) جلوگیری می‌نماید، به همین دلیل به‌صورت محلول یک درصد برای درمان و پیشگیری از رخداد عفونت‌های چشمی گونوکوکی نوزادان (Crede’s Method) به دلیل عبور از کانال زایمان (Birth Canal) و محلول 10 درصد برای درمان بیماری‌های پوستی مانند زرد زخم (Impetigo) استفاده می‌شود. لازم به ذکر است که امروزه ترکیبات حاوی یون‌های جیوه به‌عنوان ماده گندزدا کاربردی ندارند.
نکته 1: یون‌های فلزات سنگین با گروه‌های سولفیدریل پروتئین‌ها ترکیب شده و ایجاد مرکاپتید (Mercaptide) می‌نمایند.
نکته 2: فلزات سنگین به‌آسانی در حضور مواد ارگانیک غیرفعال می‌شوند.
نکته 3: ترکیبات ارگانیک جیوه از قبیل مرکروکروم نسبت به ترکیبات غیر ارگانیـــک مانند کلرید جیوه (Mercuric Chloride) از سمیت و قدرت تحریک‌کنندگی کمتری برخوردار هستند.
نکته 4: مرتیولات با رقت یک به ده هزار در نگه‌داری سرم مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ادامه دارد …
بررسی کیفیت آب آزمایشگاهی (آب خالص)
اصول سترون‌سازی (Sterilization)، ضدعفونی (Disinfection) و گندزدایی (Antisepsis) در مراکز پزشکی (12)
برای دانلود فایل pdf بر روی لینک زیر کلیک کنید
ورود / ثبت نام