هماتوکریت

آزمایش و آموزش

 هماتوکریت و اندیس‌های اریتروسیتی مرتبط

امیر اکبری، دانشجوی کارشناسی پیوسته علوم آزمایشگاهی

در این شماره از سری مقالات آزمایش و آموزش، هماتوکریت و اندیس‌های اریتروسیتی مرتبط با آن را با بیانی ساده و با هدف درک بهتر تست‌های آزمایشگاهی مربوطه بررسی خواهیم کرد.

هماتوکریت

هماتوکریت (Hematocrit) نسبت حجم گلبــول‌های قرمز خونی به حجم کلّ خون با واحد اندازه‌گیری L/L می‌باشد که به شکل درصد (روش مرسوم) و یا کسر اعشاری (واحد SI) بیان می‌شود.

هماتوکریت را می‌توان انعکاسی از مقدار هموگلوبین و RBC (غلظت گلبول‌های قرمز) دانست؛ بدین‌صورت که وقتی RBCها دارای اندازه طبیعی و حاوی مقادیر طبیعی هموگلوبین باشند، معمولاً هماتوکریت (به درصد) تقریباً سه برابر مقدار هموگلوبین (برحسب گرم در دسی‌لیتر) می‌باشد و مقادیر غیرطبیعی هماتوکریت بیانگر حالات پاتولوژیک شمارشRBC  و غلظت هموگلوبین است.

هماتوکریت با نام‌های حجم گویچه قرمز متراکم خون (Packed red blood cell volume) یا حجم سلول متراکم (Packed cell volume) و با اختصارات PCV یا Hct  خوانده می‌شود و معمولاً اندازه‌گیری آن به‌عنوان بخشی از شمارش کامل خون انجام می‌گردد. اندازه‌گیری هماتوکریت نیازی به ناشتا بودن ندارد.

نمونه خون علاوه بر خون وریدی می‌تواند نمونه خون حاصل از سوراخ کردن پوست باشد که در این صورت از لوله‌های موئینه هپارین‌دار مخصوص جمع‌آوری مستقیم خون مذکور استفاده می‌شود. هماتوکریت خون وریدی به‌صورت تقریبی با هماتوکریت خون حاصل از سوراخ کردن پوست برابر است که هر دو این مقادیر بیشتر از هماتوکریت بدن می‌باشند. در هنگام تهیه نمونه باید توجّه داشت که بستن طولانی‌مدت تورنیکه و نیز موارد مربوط به ضدانعقاد (رعایت نسبت، مخلوط نمودن کافی و …) می‌تواند به‌عنوان عامل خطا مطرح شود.

اتیلن‌دی‌آمین‌ تترااستیک اسید (EDTA) ضدانعقاد مناسبی برای نمونه خون مورد آزمایش در اندازه‌گیری هماتوکریت می‌باشد، بنابراین از لوله دارای درپوش بنفش برای جمع‌آوری نمونه استفاده می‌کنیم. در این آزمایش مخلوط شدن کامل نمونه خون و ضد انعقاد اهمیت بالایی دارد و عدم رعایت این اصل می‌تواند دقت آزمایش را غیرقابل‌قبول کند. ازجمله اقدامات عملی برای انجام صحیح مخلوط کردن این‌ است که درصورتی‌که لوله قبل از انجام آزمایش بی‌حرکت بوده است، لازم است حداقل 60 بار سروته شود یا دو دقیقه در روتاتور قرار گیرد، میزان سروته کردن به ابعاد ظرف مورداستفاده بستگی دارد. از همولیز نیز باید جلوگیری شود.

بررسی ماکروسکوپی نمونه سانترفیوژ شده‌ی هماتوکریت اطّلاعات ارزشمندی را در بردارد، لذا ارتفاع نسبی ستون RBC، بافی‌کوت و پلاسما ذکر می‌شود. پلاسما با رنگ سبز یا نارنجی می‌تواند افزایش بیلی‌روبین و با رنگ صورتی یا قرمز هموگلوبینمی را نشان دهد. پلاسمای کدر نیز، درصورتی‌که نمونه طی یک- دو ساعت پس از خوردن غذای سرشار از چربی جمع‌آوری نشده باشد، می‌تواند حاکی از نفروز یا هیپرگلوبولینمی‌های غیرطبیعی باشد.

هماتوکریت را به دو صورت مستقیم و غیرمستقیم می‌توان اندازه‌گیری کرد که در حالت مستقیم با استفاده از سانترفیوژ به روش ماکرو یا میکرو و در حالت غیرمستقیم توسط دستگاه‌های خودکار به‌صورت حاصلضرب میانگین حجم سلولی (MCV) در شمارش RBC اندازه‌گیری می‌شود.

در روش میکرو به‌واسطه لوله‌های موئین پیش‌گفته‌شده، از سوراخ پوستی با جریان آزاد یا نمونه خون سیاهرگی مخلوط شده نمونه برداشته می‌شود. لوله موئین حداقل تا 5 سانتیمتر باید پر شود و انتهای خالی آن با خمیر رس مسدود شود. لوله پرشده به مدت مشخصی در سانترفیوژ میکروهماتوکریت قرار گرفته و پس از خروج طول ستون قسمت‌های موردنظر اندازه‌گیری شده و هماتوکریت محاسبه می‌گردد و یا به کمک ابزارهای تجاری چون خط‌کش هماتوکریت، هماتوکریت اندازه‌گیری می‌شود.

مقادیر طبیعی Hct

• مردان: 52-42%
• زنان: 47-37%
• زنان باردار:    >33%

در سالمندان مقادیر می‌تواند کمی کاهش‌ یافته باشد.

کودکان:

• نوزاد:     64-44%
• 2-8 هفته:     59-39%
• 2-6 ماه:  50-35%
• 6 ماه- 1سال:     43-29%
• 1-6 سال:     40-30%
• 6-18 سال:     44-32%

مقادیر بحرانی ممکن: <15% یا >60%

عواملی که می‌توانند در Hct مداخله کنند

• ناهنجاری‌های اندازه RBC
• افزایش شدید شمارش WBC
• رقیق شدن خون
• دهیدراتاسیون
• حاملگی
• زندگی در ارتفاعات
• خونریزی
• داروهای کلرامفنیکل و پنی‌سیلین

سطوح افزایش‌یافته هماتوکریت با بیماری مادرزادی قلب، پلی‌سایتمی‌ورا، دهیدراتاسیون شدید، اریتروسیتوز، اکلامپسی، سوختگی‌ها، بیماری مزمن انسدادی ریه (COPD) و دهیدراتاسیون مرتبط بوده و سطوح کاهش‌یافته آن نیز با آنمی، هیپرتیروئیدیسم، سیروز، واکنش همولیتیک، خونریزی، کمبود تغذیه‌ای، نقص مغز استخوان، بارداری طبیعی، آرتریت روماتوئید، مولتیپل مایلوم، لوسمی، هموگلوبینوپاتی، دریچه‌های مصنوعی، بیماری کلیوی، لنفوم و بیماری هوچکین مرتبط می‌باشد.

اندیس‌های اریتروسیتی مرتبط با هماتوکریت

اندیس‌های اریتروسیتی مرتبط با هماتوکریت، MCV و MCHC را شامل می‌شود که به همراه MCH، بر پایه محاسبات وینتروب برای تعیین اندازه، محتوا و غلظت هموگلوبین RBCها ارائه شده و در تعیین مورفولوژیک کم‌خونی کاربرد دارد.

MCV

MCV یا میانگین حجم سلولی (حجم متوسط گلبول‌های قرمز) که با استفاده از هماتوکریت و شمارش RBC محاسبه شده و برحسب فمتولیتر یا میکرومترمکعب نمایش داده می‌شود، از رابطه زیر قابل‌محاسبه است:

MCV= Hct ×100/RBC

شمارش RBC در رابطه‌ی فوق برحسب میلیون در میکرولیتر است.

MCHC

MCHC یا میانگین غلظت هموگلوبین سلولی، میانگین غلظت هموگلوبین در حجم معیّنی از RBCهای فشرده است و با استفاده از هماتوکریت و غلظت هموگلوبین از رابطه زیر محاسبه می‌شود:

MCHC=Hb/Hct

در رابطه فوق هموگلوبین برحسب گرم در دسی‌لیتر و هماتوکریت با واحد SI وارد شده و نتیجه آن یعنی MCHC با واحد گرم در دسی‌لیتر مشخص می‌شود.

MCH یا میانگین هموگلوبین سلولی (متوسط وزن هموگلوبین گلبول‌های قرمز) با استفاده از غلظت هموگلوبین و شمارش RBC، از رابطه زیر قابل‌محاسبه است:

MCH= Hb/RBC

در رابطه فوق مقدار هموگلوبین برحسب گرم در لیتر و RBC برحسب میلیون در میکرولیتر وارد می‌شود و حاصل آن یعنی MCH با پیکوگرم نشان داده می‌شود.

References:

1. Moby`s diagnostic and laboratory test reference,11^th ed, 2013
2. Henry`s clinical diagnosis and management by laboratory methods,22^th ed, 2011

اساس كار، کنترل کیفی و کالیبراسیون آنالیزورهای خون شناسی (2)

https://en.wikipedia.org/wiki/Hematocrit

برای دانلود فایل pdf  بر روی لینک زیر کلیک کنید