دکتر بهمن کام‌بخش
دکترای علوم آزمایشگاهی، اصفهان
مقدمه:
ثبت دما یکی از اولین اقدامات انسان در جهت تطابق با شرایط محیط و انجام بهتر کار و زندگی بوده است. در آزمایشگاه تشخیص پزشکی اهمیت ثبت و کنترل درجه حرارت به دلیل تأثیر آن بر فرآیندهای بیولوژیک بسیا حائز اهمیت است، به‌گونه‌ای که تغییر یک درجه دما می‌تواند تأثیر زیادی در فعالیت آنزیم‌ها داشته باشد، بنابراین ابزارهایی که دما را اندازه می‌گیرند باید حساس، دقیق و صحیح باشند.
در این مقاله به دماسنج ماکزیمم مینیمم اشاره می‌شود. این وسیله هرچند ساده به نوبه خود اختراعی محسوب می‌شود که اطلاعات ذی‌قیمتی را به ما ارائه می‌کند. به غیر از سنجش دما در مایعات مانند بن‌ماری، اندازه‌گیری دما در محیط‌هایی مانند دمای اتاق، یخچال، انکوباتور و غیره، دماسنج ماکزیمم مینیمم نسبت به دماسنج‌های شیشه‌ای در اولویت است. متأسفانه بسیاری از همکاران از این وسیله استفاده نمی‌کنند و یا اگر چنین کنند نحوه کار با آن را به‌طور صحیح نمی‌دانند.
مزیت دماسنج فوق نسبت به دماسنج شیشه‌ای آن است که در هر لحظه 3 دما را به ما نشان می‌دهد. دمای فعلی، دمای ماکزیمم ثبت شده و دمای مینیمم ثبت شده. گاهی دماسنج شیشه‌ای در یخچال یا انکوباتور دمای مناسب را نشان می‌دهد، ولی این دما، دمای همان لحظه است. کسی نمی‌داند آیا شب گذشته برق یخچال رفته یا انکوباتور برای مدتی خاموش شده یا نه. بنابراین از دماسنج ماکزیمم- مینیمم به‌عنوان نگهبان دما استفاده می‌کنیم که می‌تواند کلیه وقایع اتفاق افتاده را در قالب دو عدد دمای مینیمم و دمای ماکزیمم به ما گزارش دهد. البته سیستم‌های پیشرفته ثبت و اعلام دما وجود دارد ولی شاید امکان استفاده از آنها برای همه نباشد پس چه بهتر که از داشته‌های خود بهتر استفاده کنیم.
مهم‌ترین ایرادی که می‌توان به دماسنج ماکزیمم مینیمم وارد دانست، حساس بودن به ضربه است. برای توضیح مسئله بهتر است ابتدا نحوه قرائت صحیح دما و سپس قسمت‌های یک دماسنج ماکزیمم مینیمم را با تصویر شرح دهیم:
برای نشان دادن قسمت‌های داخلی دماسنج لازم است قاب پشتی را جدا نماییم. قاب پشتی
توسط دو یا سه زبانه قفل شونده در هر طرف به قاب رویی وصل می‌گردد.
با استفاده از ابزار نازک در محل زبانه‌ها فشار مختصر وارد می‌کنیم تا قفل آن باز شود، سپس
به‌راحتی قسمت‌های داخل نمایان می‌شود.
نحوه قرائت دما:
با توجه به مشخصات ظاهری دماسنج اکنون نوبت نحوه قرائت صحیح دما است.
در ستون سمت چپ که ستون مینیمم نام دارد اجزایی وجود دارد؛ اول اینکه دمای منفی در میانه به بالا و دمای مثبت در میانه به پایین نقش بسته است. در قسمت پایین ستون، جیوه و در بالای ستون مایع رنگی مشاهده می‌شود. گاهی این مایع بی‌رنگ است. مابین این دو، نوار مغناطیسی وجود دارد که معمولاً به رنگ آبی است. در بالاترین قسمت
ستون مخزن کروی شکل حاوی مایع وجود دارد. نوار مغناطیسی در این مایع روی ستون جیوه بالا و پایین می‌رود، ولی همیشه باید روی ستون جیوه یا بالاتر از آن قرار گیرد. در هنگام ضربه به دماسنج، مقداری کمی جیوه روی این نوار مغناطیسی قرار می‌گیرد و مانع حرکت آزاد نوار می‌شود و خواندن دما به اشکال برمی‌خورد.
در ستون سمت راست که ستون ماکزیمم نامیده می‌شود از میانه به پایین اعداد منفی و از میانه به بالا اعداد مثبت درج شده است. سایر مشخصات همانند ستون سمت چپ است.
هنگامی که هوا سرد می‌شود جیوه از ستون راست به سمت ستون چپ حرکت می‌کند. در حین حرکت نوار مغناطیسی ستون سمت چپ تحت فشار جیوه به سمت بالای ستون مینیمم حرکت می‌کند. هر چه برودت بیشتر باشد، بالاتر می‌رود. هنگامی‌که دما ثابت شد و یا دوباره افزایشی گشت، آنگاه جیوه عقب‌نشینی کرده و مجدداً به سمت ستون راست برمی‌گردد. قاعدتاً نوار مغناطیسی نیز باید چنین کند ولی به‌واسطه وجود آهن‌ربا در پشت نوار مغناطیسی (که از روبرو دیده نمی‌شود) این اتفاق نمی‌افتد. آهن‌ربا نوار مغناطیسی را از سقوط حفظ می‌کند. این اتفاق تا زمانی که اتصال آهن‌ربا را با فشار دادن دکمه reset قطع کنیم باقی می‌ماند. با فشار دادن دکمه reset نوار مغناطیسی در هر دو ستون پایین آمده و روی سطح جیوه قرار می‌گیرد.
هنگامی‌که دما افزایش می‌یابد، جیوه از ستون سمت چپ به سمت ستون سمت راست حرکت می‌کند. به دنبال حرکت جیوه، نوار مغناطیسی این ستون نیز به سمت بالا حرکت می‌کند. هرگاه دما ثابت شود و یا کاهشی گردد، سطح جیوه در ستون سمت راست افت کرده و وارد ستون سمت چپ می‌شود ولی به دلیلی که گفته شد نوار مغناطیسی پایین نمی‌آید تا زمانی که دکمه reset فشار داده شود. در این حالت نوار مغناطیسی روی سطح جیوه آرام می‌گیرد.
با توجه به گفته‌های فوق به‌راحتی می‌توان دما را ثبت کرد. دمای مینیمم (در طی زمان مشخص)، قاعده نوار مغناطیسی ستون سمت چپ و دمای ماکزیمم، قاعده نوار مغناطیسی ستون سمت راست است. دمای فعلی، سطح ستون جیوه در ستون سمت چپ یا راست است. به یاد داشته باشید که همواره دمای فعلی در هر دو ستون باید یکی باشد. در غیر این صورت باید تنظیم شود. پس از ثبت دما حتماً دکمه reset فشرده شود. در این حالت دمای ماکزیمم، مینیمم و فعلی، یک دما خواهد بود.
به تصویر محل اتصال ستون شیشه‌ای دماسنج به صفحه مدرج آن نگاه کنید. در قسمت پایین و در محل قوس شیشه، این ستون به صفحه با چسب محکم شده است. در صورت اختلاف دمای فعلی در دو ستون باید این چسب را به آرامی باز کرد و کمی ستون را در شیار خود بالا پایین ببریم تا سطح جیوه در دو ستون دمای یکسانی را نشان دهد. آنگاه مجدداً ستون را به صفحه می‌چسبانیم.
مهم‌ترین مشکل دماسنج ماکزیمم – مینیمم، حساسیت به ضربه است. در اثر ضربه مقداری از جیوه بر روی نوار مغناطیسی قرار می‌گیرد، در صورتی که در حالت طبیعی نوار مغناطیسی باید روی جیوه بتواند به‌راحتی حرکت کند. اگر این اتفاق بیفتد نوار مغناطیسی در هنگام نوسان دما ممکن است داخل جیوه غرق شود، بنابراین سعی شود دماسنج در محل خاص محکم شود تا از افتادن و یا ضربه خوردن حفظ شود. در صورتی که این مشکل پیش آمد، ابتدا چند ساعت دماسنج را در فریزر و سپس در انکوباتور قرار دهید. با این کار نوارهای مغناطیسی دوباره از جیوه خارج می‌شوند. سپس دماسنج را وارونه کرده و دکمه reset را فشار می‌دهیم. نوار مغناطیسی دو طرف همراه با جیوه بالای نوار به داخل محفظه‌های کروی شکل بالای دو ستون وارد می‌شوند. سپس قاب پشت دماسنج را باز کرده، نوار آهن‌ربا را روی دو محفظه کروی نگه می‌داریم و ستون دماسنج را برمی‌گردانیم تا به حالت اول خود بازگردد. در این حالت جیوه وارد شده به محفظه مجدداً به جای خود برمی‌گردد ولی نوار مغناطیسی به‌توسط آهن‌ربا در گوی باقی می‌ماند. سپس ستون را در مکان خود قرار می‌دهیم و قاب دماسنج را می‌بندیم. در صورتی که درست عمل کرده باشیم، نوار مغناطیسی در دو ستون با reset کردن به‌راحتی پایین می‌آیند. دقت کنید جیوه یک فلز سمی است و در صورت آسیب به ستون دماسنج نکات ایمنی را رعایت کنید.
در پایان برای تمرین آنچه آموخته‌ایم، دمای ماکزیمم، مینیمم و دمای فعلی دماسنج در تصویر اول را گزارش دهید. پاسخ در انتهای این صفحه آمده است.
پاسخ: دمای مینیمم 5، دمای ماکزیمم 8، دمای فعلی نیز 8