درباره اهدای خون بیشتر بدانیم
(قسمت دوازدهم)
حقايق كليدي درباره انتقال خون، گزارش سازمان جهانی سلامت (WHO)
علي‌اصغر صفري فرد، كارشناس ارشد خون شناسي و بانك خون
safarifardas@Gmail.com
با تشکر فراوان از جناب آقای ابراهیم کوهی، کارشناس ارشد روابط بین‌الملل
خط‌مشي و سازمان‌دهي ملي خون
انتقال خون نجات بخش زندگي بوده و سطح سلامت را در جامعه افزايش مي‌دهد، اما تعداد زيادي از بيماران هستند كه به موقع به خون سالم دسترسي ندارند. تهيه و تأمين خون ايمن و كافي يك مسئوليت حكومتي بوده و بايد به عنوان بخشي از سياست ملي سلامت و زيرساختارهاي بهداشتي درماني در نظر گرفته شود. سازمان جهاني سلامت توصيه مي‌كند كه هر كشور بايد واجد راهبردها، سيستم‌ها و ساختارهايي براي اطمينان از دستيابي به موقع به خون و فرآوردههاي خوني با كيفيت باشد تا تمام نيازهاي بيماراني كه به انتقال خون محتاج هستند، پوشش داده شود. تمام فعاليت‌هاي اساسي در داخل سيستم ملي خون بايد يكپارچه و هماهنگ در سطح كشور بوده تا استانداردهاي يكسان رعايت شده و خون و فرآوردههاي خوني ايمن و با كيفيت تأمين گردد.
120 كشور از 161 كشور (75%) گزارش داده‌اند كه واجد سياست ملي خون بوده‌اند. در گزارش قبلی اين تعداد 98 كشور (60%) بوده است. از 64 كشوري كه در سالیان گذشته عدم وجود سياست ملي خون را گزارش كرده بودند، 30 كشور راهبرد ملي خون كشور خود را تدوين نموده‌اند.
92 كشور از 160 كشور (58%) دارا بودن قانون ويژه پوشش دهنده ايمني و كيفيت انتقال خون را گزارش كردند. 69% كشورهاي ثروتمند، 61% كشورهاي با درآمد متوسط و 37% كشورهاي با درآمد كم، واجد چنين قانوني هستند.
در حدود 8000 مركز خون (در 159 كشور) جمع‌آوري خون را انجام داده‌اند. در هر مركز به طور متوسط 10/000 اهداي خون صورت گرفته است كه از 20 تا تقريباً 500/000 مورد خونگيري متغير است. متوسط جمع‌آوري ساليانه خون در هر مركز خون در كشورهاي ثروتمند 30/000 مورد، در كشورهاي با درآمد متوسط 7500 و در كشورهاي با درآمد كم 3700 مورد بوده است كه نشانگر تفاوت وسيع در ميزان جمع‌آوري خون در بين كشورهاي مختلف با توجه به ميزان درآمد است.
تأمين خون
اطلاعات ارسالي از 164 كشور به سازمان جهاني سلامت نشان مي‌دهد كه سالیانه نزدیک به 92ميليون مورد اهداي خون صورت می‌گیرد. اين كشورها حدود 6/2 ميليارد نفر از جهت جهان را شامل مي‌شوند، در حالي كه نياز براي خون، امری جهاني است. عدم توازن مشخص مابين توسعه و كشورهاي توسعه يافته در ميزان دسترسي به خون ايمن وجود دارد.
48% از 91/8 ميليون مورد اهداي خون در كشورهاي ثروتمند جمع‌آوري شده است. در اين كشورها در حدود 15% جمعيت جهاني زندگي مي‌كنند. 42 كشور در منطقه آفريقا، 4 ميليون مورد جمع‌آوري خون را گزارش كرده‌اند كه در حدود 4/3% ميزان اهداي خون جهاني است، اگرچه اين كشورها محل زندگي در حدود 12% جمعيت جهاني است. همچنين بر اساس گزارش 159 كشور، تقريباً 8000 مركز خون وجود دارد كه سالانه به طور ميانگين 10000 واحد خون در هر مركز جمع‌آوري مي شود. ده كشور حدود 65% ميزان جمع‌آوري جهاني خون را داشته‌اند كه به ترتيب اهميت عبارتند از: ايالات متحده آمريكا، چين، هند، ژاپن، آلمان، فدراسيون روسيه، ايتاليا، فرانسه، جمهوري كره و انگلستان.
اطلاعات بدست آمده در مورد اهداي خون كامل به ازاي 1000 نفر جمعيت، نشان دهنده تفاوت دستيابي همگاني به خون در هر كشور است. پائين‌ترين ميزان دستيابي در كشورهاي با درآمد كم و با درآمد متوسط ديده مي‌شود. ميزان متوسط اهداي خون كامل در كشورهاي ثروتمند 36/4 مورد اهدا به ازاي 1000 نفر جمعيت است (64/6-13/3). اين ميزان در كشورهاي با درآمد متوسط 11/6(36/2-1/65) و در كشورهاي با درآمد كم 2/8 (4-2/8) مورد اهدا به ازاي يك هزار نفر جمعيت است.
82 كشور، ميزان كمتر از 10 اهدا به ازاي يك هزار نفر جمعيت را گزارش كرده‌اند. از اين تعداد 39 كشور در ناحيه آفريقا، نه كشور در ناحيه مديترانه شرقي، هشت كشور در اروپا، هفت كشور در ناحيه آسياي جنوب شرقي و دوازده كشور در ناحيه پاسيفيك غربي بوده‌اند. همه اين كشورها جزء كشورهاي با درآمد كم يا درآمد متوسط هستند.
اهدا كنندگان خون
سه نوع اهدا كننده خون وجود دارد؛ اهدا كننده داوطلب و بدون چشمداشت مادي، اهداكننده جايگزين يا فاميلي و اهدا كننده پولي. اهدا كنندگان خون داوطلب و بدون چشمداشت مادي براي اطمينان از تأمين پايدار و كافي خون، حياتي هستند. برنامه اهداي خون داوطلبانه و بدون چشمداشت مادي با كاهش مشخص خطر عفونت‌ها مانند HIV، هپاتيت B، هپاتيت C و سيفليس مرتبط است.
62 كشور گزارش 100% یا نزديك به 100% (بيشتر از 99%) جمع‌آوري خون از اهدا كنندگان داوطلب و بدون چشمداشت مادي ارائه را داده‌اند. 70 كشور افزايش بيش از 10% اهدای خون داوطلبانه و بدون چشمداشت مادي را در مقايسه با گزارش قبلی اعلام كردند.
اطلاعات در مورد شاخص‌هاي اهدا كنندگان خون نشان مي‌دهد 100كشور (شامل 74 كشور با درآمد كم و يا با درآمد متوسط) اطلاعات در مورد جنسيت اهدا كنندگان خون را گزارش نمودند. به طور كلي فقط 30% موارد اهداي خون توسط بانوان انجام مي‌شود، اگرچه ميزان آن، خيلي متغير و متفاوت است. در 25 كشور بيش از 40% موارد اهداي خون توسط بانوان انجام مي‌شود. در 16 كشور ديگر (شامل نه كشور در منطقه مديترانه شرقي، سه كشور در آفريقا، دو كشور در آسياي جنوب شرقي و دو كشور در ناحيه پاسيفيك جنوبي) كمتر از 10% موارد اهداي خون توسط اهدا كنندگان خانم صورت مي‌گيرد.
77 كشور (شامل 56 كشور با درآمد كم و يا با درآمد متوسط) اطلاعات مربوط به گروه‌هاي سني اهدا كنندگان خون را ارائه داده‌اند. به طور كلي 5% موارد اهدای خون در گروه سني زير 18 سال صورت مي‌گيرد. 31% در گروه سني 18 تا 24 سال، 35% در گروه سني 35 تا 44 سال، 26% در گروه سني 45 تا 64 سال و 3% در گروه سني بيشتر از 65 سال. در كشورهاي ثروتمندتر 27% موارد اهداي خون توسط جوانان كمتر از 25 سال صورت مي‌گيرد. در كشورهاي با درآمد كم يا با درآمد متوسط، 45% موارد اهداي خون در اين گروه سني است. در كشورهاي ثروتمندتر 40% موارد اهداي خون توسط سنين بالاتر از 44 سال است، در حالي كه 18% موارد اهداي خون در همين گروه سني، در كشورهاي با درآمد كم يا با درآمد متوسط صورت مي‌گيرد، یا بطور کلی افراد جوان در كشورهاي با درآمد كم و متوسط بيشتر از كشورهاي با درآمد بالا خون اهدا مي‌كنند.
تا سال 2008، 62 كشور در مقايسه با 39 كشور در سال 2002، به اهداي صد درصد داوطلبانه دست يافتند. در 40 كشور كمتر از 25 درصد تأمين خون از طريق اهداي داوطلبانه بدون چشمداشت مادي جمع‌آوري مي‌شود و بيشتر تأمين خون در اين كشورها به اهداي جايگزين، فاميلي و پولي وابسته است. 26 كشور هنوز جمع‌آوري پولي را در سال 2008 گزارش كرده‌اند كه در مجموع حدود 000/800 مورد است. گفتني است هدف سازمان جهاني بهداشت اين است كه تا سال 2020 همه كشورها به اهداي صد درصد داوطلبانه دست يابند.
غربال‌گري خون و روندكاري
سازمان جهاني سلامت توصيه مي‌كند كه همه خون‌هاي اهدايي بايد براي بررسي وجود عفونت، قبل از آزادسازي خون و فرآوردههاي خوني جهت استفاده باليني يا توليدي غربال‌گري شوند. غربال‌گري تمام خون‌هاي اهدايي براي HIV، هپاتيت B، هپاتيت C و سيفليس بايد اجباري شود.
در 39 كشور خون‌هاي اهدايي به طور روتين براي يكي يا بيشتر عفونت‌هاي منتقله از راه خون، شامل HIV، هپاتيت B، هپاتيت C و سيفليس آزمايش نمي‌شوند. تأمين نامنظم كيت‌هاي آزمايشي يكي از مهم‌ترين موانع شايع براي غربال‌گري است. يك سوم از 98 كشور گزارش دهنده، بيان كرده‌اند كه فاقد ذخيرة مناسب كيت‌هاي آزمايشي براي عفونت‌هاي منتقله از راه خون، در طي 12 ماه دوره گزارش بوده‌اند.
97 كشور از 164 كشور، در مورد اين كه خون‌هاي اهدايي روند تضمين كيفي (با استفاده از دستور‌العمل‌هاي عملكرد استاندارد SOP و شركت در ارزيابي‌هاي كيفي خارجي) را طي مي‌كنند، اطلاعات خود را گزارش نموده‌اند. در مجموع، 89% موارد خون‌هاي اهدايي با استفاده از برنامه كيفي غربال‌گري شده‌اند. 97% در كشورهاي ثروتمند، 82% در كشورهاي با درآمد متوسط و 53% در كشورهاي با درآمد كم. ميزان متوسط شيوع عفونت‌هاي منقله از راه خون در خون‌هاي اهدايي در كشورهاي ثروتمند خيلي كمتر از ميزان آن در كشورهاي با درآمد متوسط و با درآمد كم بوده است.
خون جمع‌آوري شده در يك مادة ضد انعقادي مي‌تواند ذخيره شده و بدون اين كه بر روي آن كار خاصي صورت بگيرد به بيمار تزريق شود. اين روند به عنوان انتقال «خون كامل» شناخته مي‌شود. به هر حال استفاده بهتر از خون نیز ممكن است؛ اگر خون كامل به اجزاء مختلف مانند گلبول قرمز فشرده، پلاسماي منجمد تازه، رسوب كرايو و فرآورده پلاكتي تبديل گردد و در اين حالت نيازهاي بيشتر از يك بيمار پوشش داده مي‌شود. 91% خون‌هاي جمع‌آوري شده در كشورهاي ثروتمند، 72% در كشورهاي با درآمد متوسط و 31% در كشورهاي با درآمد كم به اجزاي مختلف خوني تبديل مي‌شود. 157 كشور گزارش كرده‌اند كه خون اهدايي به اجزاء مختلف خوني جدا مي‌شود و اين نشان دهنده آن است كه در نيمي از تمام مراكز خون، خون كامل اهدايي را به اجزاي آن تبديل مي‌كنند.
كاربرد باليني خون
اطلاعات ملي بر روي استفاده از فرآوردههاي خوني محدود است، اما بعضي مطالعات نشان مي‌دهد كه تزريق فرآوردههاي خوني هنگامي صورت مي‌گيرد كه جايگزين‌هاي ساده‌تر و ايمن‌تر و با همان كارايي و فايده (يا حتي بيشتر از آن) در اختيار مي‌باشد. نه تنها اين امر هدر دادن منابع خوني است بلکه بيماران را در معرض خطر عوارض جدي انتقال خون يا عفونت‌هاي منتقله از راه خون قرار مي‌دهد. همه كشورها بايد داراي كميته انتقال خون باشند تا راهبرد و سياست‌هاي خوني و راهنماها در مورد استفاده منطقي از خون در بيمارستان‌ها را تبيين كند. همچنين بايد واجد سيستم هموويژلانس (سامانه مراقبت از خون) در سطح ملي براي پایش و بازبيني و بهبود روند انتقال خون باشند.
106 كشور گزارش كرده‌اند كه راهنماهاي ملي در زمينه استفاده باليني مناسب از خون را دارند، در حالي كه 57 كشور گزارش كرده‌اند كه داراي سيستم مراقبت از خون ملي هستند. فقط 13% كشورهاي با درآمد كم در مقايسه با 30% كشورهاي با درآمد متوسط و 78% كشورهاي ثروتمند گزارش كرده‌اند كه چنين سيستم ملي را دارند. در همين زمان، 140 كشور (شامل 37 كشور ثروتمند، 63 كشور با درآمد متوسط و 40 كشور با درآمد كم) بيان كرده‌اند كه در بيش از 47000 بيمارستان، عمليات انتقال خون انجام مي‌دهند و به جمعيتي حدود 2/4 ميليارد نفر خدمت مي‌رسانند. براساس اطلاعات حاصله از كشورها، 76% بيمارستان‌ها در كشورهاي ثروتمند عمليات انتقال خون را انجام مي‌دهند، 53% در كشورهاي با درآمد متوسط و 50% در كشورهاي با درآمد كم.
83% بيمارستان‌ها در كشورهاي ثروتمند، 56% در كشورهاي با درآمد متوسط و 47% در كشورهاي با درآمد كم، كه عمليات انتقال خون را انجام مي‌دهند داراي مكانيسم‌هایی براي مونيتورينگ و بازبيني روند باليني انتقال خون هستند.
91% بيمارستان‌ها در كشورهاي ثروتمند، 53% در كشورهاي با درآمد متوسط و 38% در كشورهاي با درآمد كم داراي سيستم گزارش دهي عوارض نامناسب انتقال خون هستند.
در بيشتر كشورهاي با درآمد كم و با درآمد متوسط، نياز براي كوشش‌هاي اساسي در جهت دستيابي به اهداي خون كافي و زيرساختارهاي بهداشتي درماني مناسب و قوي براي ارائه خدمات انتقال خون براي همه كساني كه نياز به خون دارند احساس مي‌شود. همچنين جهت سازي براي اجراي انتقال خون ايمن مورد نياز است.
بيماران دريافت كننده خون
90 كشور (20 كشور با درآمد بالا، 45 كشور با درآمد متوسط و 25 كشور با درآمد كم) گزارش كرده‌اند كه بيشتر از 9 ميليون بيمار در طي سال گزارش شده، خدمات انتقال خون دريافت كرده‌اند. تغييرات خيلي زياد بر روي توزيع سني بيماران دريافت كننده مابين كشورهاي توسعه يافته و در حال توسعه وجود دارد؛ براي مثال در دانمارك گروه سني اغلب دريافت كننده (76% تمام موارد) بالاي 65 سال بوده است. در كشور بنين، بيشتر موارد انتقال خون در بين بچه‌هاي زير پنج سال (65% تمام موارد) و پس از آن بانوان با سنين مابين 14 و 45 سال (17% تمام موارد) بوده‌اند. در كشورهاي ثروتمند، انتقال خون معمولاً براي درمان حمايتي در اعمال جراحي قلبي عروقي و پيوند، صدمات و جراحات وسيع و درمان براي بدخيمي‌هاي توپر و خوني صورت مي‌گيرد. در كشورهاي با درآمد كم و با درآمد متوسط، انتقال خون بيشتر در ارتباط با عوارض مرتبط با بارداري و كم‌خوني حاد كودكان مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
توصيه‌هاي سازمان جهاني سلامت (WHO)
راهبردهای سازمان جهاني سلامت در زمينه خون سالم و در دسترس، شامل پنج موضوع كليدي است:
- تأسيس خدمات انتقال خون ملي سازمان يافته جهت تضمين به موقع خون سالم در دسترس و محصولات خوني براي همه بيماران نيازمند به انتقال خون،
- جمع‌آوري خون از اهدا كنندگان داوطلبانه بدون چشمداشت مادي،
- آزمايش تضمين كيفيت براي عفونت‌هاي قابل انتقال از طريق خون، گروه خوني و تست‌هاي سازگاري
- استفاده مناسب و ايمن خون و كاهش تزريق‌هاي غير ضروري
- پوشش دادن سيستم فرايند انتقال خون از جذب اهدا كننده تا پيگيري دريافت كنندگان خون.
سازمان جهاني سلامت توصيه مي‌كند مردم هر كشور بايد خون و فرآوردههاي خونی مورد نياز بيماران را، خود تأمين كنند.
رفرنس:
Blood Safety Key global fact and figures, 2012
Word Health Organization
برای دانلود فایل pdf بر روی لینک زیر کلیک کنید
ورود / ثبت نام