نقش آزمایشگاه‌ها در تشخیص به موقع بیماری سل
کاری از گروه علمی آزمایشگاه ظریفی
اسامی به ترتیب حروف الفبا: عزیزاله رضائی، دکتر نگین رضائی، دکترغلامحسن شایسته اعلم، فرخنده ضیا ظریفی، مصطفی قلمی نوبر
مقدمه و هدف:
خوش‌بختانه در کشور ما در سال‌های اخیر تعداد آزمایشگاه‌ها در زمینه فعالیت تشخیص آزمایشگاهی بیماری سل افزایش یافته است. این مشارکت رو به رشد در تشخیص و کنترل بیماری سل که یک مشکل جدی جهانی است، بسیار امیدوارکننده می‌باشد.
آنچه که باید در این باره مورد تأکید قرار گیرد، انتخاب روش‌های مناسب و اجرای دقیق وصحیح آن‌ها برای تشخیص آزمایشگاهی بیماری سل می‌باشد.
استفاده از روش‌های رایج اسمیر و کشت که مورد توجه سازمان بهداشت جهانی (WHO) است چنانچه با اجرای کامل استانداردها و برنامه‌های کنترل کیفی همراه باشد می‌تواند میزان حساسیت آزمایش مستقیم (اسمیر) را افزایش دهد تا نتایج کاملاً مطلوبی حاصل گردد.
با توجه به اهداف اعلام شده، در طی یک سال (سال ۱۳۸۸) از میان انواع نمونه‌های مختلف بیماران مشکوک به سل ارجاع شده به آزمایشگاه ظریفی، در ۱۹ نوع مختلف از نمونه‌ها با انجام آزمایش‌های روتین (اسمیر و کشت) بر روی آن‌ها، باسیل‌های اسید فست مشاهده و گزارش گردیده است.
نمونه‌هایی‌که درآن‌ها باسیل‌های اسید فست یافت شده عبارتند از:
خلط، مایع شستشوی برونش، شیره معده، مایع پلور، بیوپسی پلور، مایع مفصلی، بیوپسی مفصل، ترشح واژن، بیوپسی بیضه، مایع پریکارد، بیوپسی کبد، بیوپسی غدد لنفاوی کشاله ران، بیوپسی مهره، بیوپسی مغز استخوان، بیوپسی برونش، ترشحات لوله تراشه، ترشحات زخم، ادرار و خون قاعدگی
نتایج:
از میان ۳۶۱۵ بیمار، (۲۸۸۲) بیمار مشکوک به سل ریوی و ۷۳۳ بیمار مشکوک به سل خارج ریوی با مجموع ۴۹۵۱ نمونه مشکوک به سل، پس از انجام آزمایش‌های اسمیر و کشت بر روی آن‌ها، در تعداد ۳۱۰ نمونه بیمار(۸/۶%) باسیل‌های اسید فست، مشاهده و گزارش گردیدند.
- بیماران اسید فست مثبت ریوی، ۲۸۰ بیمار (۹/۷%) و بیماران اسید فست مثبت خارج ریوی، ۳۰ بیمار (۴%) تشخیص داده شدند.
- مبتلایان مؤنث ۵۲% و مذکر ۴۸% موارد مثبت را تشکیل داده‌اند.
- از ۳۱۰ بیمار شناسائی شده با نمونه‌های اسید فست مثبت، تعداد ۲۵۲ بیمار (۸۱%) در مرحله نخست با انجام آزمایش مستقیم (اسمیر) بر روی نمونه‌هایشان در حداقل زمان ممکن (۲ روزه) تشخیص داده شدند. ضمن اینکه در تکمیل تشخیص آزمایشگاهی، ۵۸ بیمار (۱۹%) از بیمارانی که آزمایش مستقیم نمونه‌های آن‌ها از نظر وجود باسیل‌های اسید فست منفی بوده‌اند نیز با انجام آزمایش کشت، تشخیص و شناسایی شدند.
جدول زیر درصد مثبت اسمیر و کشت نمونه‌های بیماران را نسبت به کل بیماران اسید فست مثبت و نیز نسبت به کل بیماران مشکوک به سل نشان می‌دهد.
| positive cases
/ total case |
positive cases
/TB cases |
positive cases | Culture | smear |
| ۷% | ۸۱% | ۲۵۲ | +/- | + |
| %۷٫۳ | %۸۵ | ۲۶۴ | + | +/- |
| ۱٫۶% | ۱۹% | ۵۸ | + | – |
| %۱٫۳ | %۱۵ | ۴۶ | – | + |
۵۱۳ بیمار درخواست انجام آزمایش‌های اسمیر و کشت بر روی یک نمونه خلط را داشتند که پس از انجام آزمایش‌ها، ۳۱ بیمار (۶%) اسید فست مثبت تشخیص داده شدند.
همچنین تعداد ۵۲۷ بیمار نیز درخواست آزمایش بر روی سه نمونه خلط را داشتند که پس از انجام آزمایش‌ها، ۶۵ بیمار )۱۲/۳%) از آن‌ها اسید فست مثبت تشخیص داده شدند.
- بالاترین سن بیمار اسید فست مثبت، ۹۵ سال و پائین‌ترین آن ۲ سال داشته‌اند.
نمودار زیر توزیع سنی موارد اسید فست مثبت بیماران را نشان می‌دهد:
نتیجه‌گیری:
۱- ۸۱% از بیماران با نمــونه‌های اسید فست مثبت، با انجـام آزمایش مستقیم (اسمیر) به روش رنگ‌آمیزی زیل ـ نلسون بر روی نمونه‌های آن‌ها در مدت زمان ۲ روز، شناسائی شدند.
۲- نتایج آزمایش‌های انجام شده بر روی نمونه‌های خلط ۲ و۳ نوبته برای یک بیمار درمقایسه با یک نمونه خلط برای یک بیمار، نشان می‌دهد که احتمال تشخیص آزمایشگاهی سل با ۲ یا ۳ نمونه خلط برای یک بیمار، ۲/۰۵ برابر بیشتراز یک نمونه خلط بوده است.
۳ – نتایج آزمایش‌های به دست آمده حاکی از این است که درصد مثبت نتایج آزمایش‌ها، با ۲ یا ۳ نمونه خلط برای یک بیمـــــار، تقـــــــریبـــاً برابر یا کمی بیشتر از درصـــــــــد مثبت نتایج بیمــــــاران با نمونهBronchoalveolar Lavage (BAL) بوده است.
۴ – میزان حساسیت آزمون مستقیم بدست آمده با روش رنگ آمیزی زیل ـ نلسون، ۷۸% بوده که در مقایسه با میزان حساسیت آزمون مستقیم اعلام شده در کتـــب مرجع پزشکی ۶۰% – ۴۰% ، بسیار امیدوارکننده می‌باشد.
۵ – با افزایش میزان حساسیت آزمایش مستقیم به روش زیل ـ نلسون، می‌توان به تشخیص و درمان به موقع بیماران مشکوک به سل کمک نموده و بدینوسیله از انتشار و پیشرفت بیماری جلوگیری نمود.
توضیح: مبکروب سل جزء گروه باسیل‌های اسید فست مثبت می‌باشد که باعث بیماری عفونی سل می‌گردد.
کلمات کلیدی: سل، اسید فست، توبرکلوزیس، اسمیر، کشت، حساسیت، تشخیص به موقع.