اصول ایمنی در آزمایشگاه‌ها
*حامد فلاحی، دانشجوی کارشناسی پیوسته مهندسی بهداشت حرفه‌ای، دانشگاه علوم پزشکی ایلام
**فرهاد فراستی: عضو هیئت علمی گروه بهداشت حرفه‌ای دانشگاه علوم پزشکی ایلام
***محمدمهدی اصولی، دانشجوی کارشناسی پیوسته مهندسی بهداشت حرفه‌ای، دانشگاه علوم پزشکی ایلام
E-mail:kalhoregharb@gmail.com
E-mail: farasaty_64@yahoo.com
چکیده:
گستردگی و پیشرفت‌های علم و توسعه صنایع مختلف و نیز استفاده از مواد شیمیایی گوناگون انسان‌ها را در معرض عوامل مختلف حادثه‌ساز قرار داده و موجب شده که موضوع پیشگیری از حوادث محیط کار بیش از پیش اهمیت یابد. یکی از مکان‌هایی که احتمال بروز این حوادث به دلیل مواجهه با مواد شیمیایی متعدد و فرآورده‌های خونی و میان‌بافتی و عدم رعایت اصول ایمنی، بسیار بالاست، آزمایشگاه‌ها می‌باشد. اولین و مهم‌ترین موضوع در آزمایشگاه‌ها، رعایت اصول ایمنی و حفظ سلامت افراد است. بایستی متذکر شد که همه مواد شیمیایی سمی و مضر هستند و تنها مقدار مصرف آنها با هم تفاوت دارد. در هنگام انجام آزمایش بر روی مواد شیمیایی و بافتی، ضمن توجه به این نکته، باید از سایر خطرات احتمالی که امنیت و سلامتی را تهدید می‌کند، نیز آگاهی داشت. در آزمایشگاه‌ها انواع عوامل بیماری‌زای بیولوژیکی با منشأ خونی و یا مایعات بدن و نیز خطراتی مانند مواد عفونی، مواد رادیواکتیو، موادشیمیایی، جریان الکتریکی، وسایل مکانیکی، مواد آتش‌زا، مواد سرطان‌زا، پسماندهای خطرناک و… وجود دارند که در صورت عدم رعایت صحیح اصول ایمنی می‌توانند سلامت کارکنان آزمایشگاه را از طرق متعددی مانند ترشح و پاشیدن مواد، بلع و تنفس، تماس مستقیم با مخاط (چشم، بینی و دهان) و یا پوست، بریدگی در اثر وسایل تیز و برنده و نیز وسایل شکسته شیشه‌ای، ایجاد جراحت بدلیل فرو رفتن سوزن در پوست، برداشتن مایعات با پی‌پت بوسیله دهان و نیز ایجاد خراش توسط حیوانات آزمایشگاهی، تهدید کنند. همچنین در طراحی فضای آزمایشگاه‌ها نیز بایستی اصول ایمنی را در مواردی مانند وسعت کاری و یا به عبارتی فضای کاری استاندارد موردنیاز، تعیین تعداد و ابعاد تجهیزات، طراحی سیستم‌های روشنایی مطلوب، طراحی سیستم تهویه مطبوع متناسب و نیز نیروی کار مورد نیاز بکار گرفت تا یک محیط کاری ایمن در ارتباط با محیط‌های اداری و عمومی ایجاد شود که خطر سرایت عوامل بیماری‌زا را به اجتماع محدود کند، بنابراین اجرای برنامه ایمنی در آزمایشگاه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌گردد. در نتیجه در این مقاله بر آن شدیم تا به جمع‌آوری اطلاعات مفیدی در این زمینه برای افزایش سطح آگاهی کارکنان آزمایشگاه‌ها و پیشگیری از بروز قسمت عمده‌ای از خطرات بپردازیم. امید است مطالب ارائه شده بتواند سطح ایمنی افراد شاغل در آزمایشگاه‌ها را به حد مطلوبی افزایش دهد.
کلمات کلیدی: اصول ایمنی، عوامل خطرزا، کارکنان، آزمایشگاه
مقدمه:
در جهان امروز که به قرن فناوری‌های پیشرفته علمی و صنعتی و سرعت تبادل اطلاعات شهرت یافته است، مسائل ایمنی و پیشگیری و حفظ و ارتقاء سلامت انسان‌ها که مهم‌ترین منابع هر سازمان می‌باشد، در مقابل حوادث و آسیب‌ها مورد توجه سازمان‌های بین‌المللی بهداشت قرار گرفته است. با توجه به نگرش و آمار مربوط به حوادث ناشی از کار، استفاده از مواد شیمیایی سالانه جان هزاران هزار انسان را به‌خطر انداخته و یکی از عمده‌ترین علل این مسئله ناشی از عدم رعایت مقررات ایمنی و بهداشتی در آزمایشگاه‌ها می‌باشد.
بطور کلی استانداردسازی و ایمنی کار در آزمایشگاه که آن‌را به اختصار [۱]GLP می‌نامند توسطFDA[2] طراحی شده است که در سال ۱۹۷۸ همه شرکت‌های تولیدی خصوصاً دارویی و غذایی موظف به اجرای آن در همه آزمایشگاه‌های خود شدند. ضرورت طراحی و استفاده از اصول GLP به اوایل دهه ۱۹۷۰ باز می‌گردد. GLP در برگیرنده اصولی به منظور طراحی، اجرا، مشاهده، گزارش و ثبت و بایگانی مطالعات آزمایشگاهی می‌باشد. می‌توان گفت که استفاده از اصول GLPباعث افزایش کیفیت در کلیه شرایط و مراحل پردازش تحقیقات می‌شود. به‌طور کلی اصولGLP به‌صورت مجموعه‌ای از شاخص‌ها و معیارها تعریف شده است که با انجام آنها کیفیت، اعتبار و درستی آزمایشگاه و درستی و قابل کنترل بودن نتایج و استنباطات تضمین می‌شود.
اولین و مهم‌ترین موضوع در آزمایشگاه، رعایت اصول ایمنی و حفظ سلامت کارکنان این محیط است. رعایت ایمنی و حفاظت در کار با مواد شیمیایی و تجهیزات آزمایشگاهی، صرفاً حین انجام کار و استفاده مستقیم نیست. تمامی افرادی که در پروسه فرآوری مواد اولیه هر ماده شیمیایی، بسته‌بندی و نقل و انتقال و در نهایت استفاده آن در مقیاس آزمایشگاهی تا صنعتی فعالیت دارند، به نحوی ملزم به رعایت اصول ایمنی هستند.
همانگونه که می‌دانیم همه مواد شیمیایی سمی و مضر هستند و تنها مقدار مصرف این مواد است که سمی بودن یا نبودن آنها را تعیین می‌کند (با این تعریف، آب نیز یک سم است اگر زیاد مصرف شود). در نتیجه برنامه‌ریزی و اجرای برنامه‌هایی برای بالا بردن سطح آگاهی کارکنان آزمایشگاه‌ها می‌تواند قدم مؤثری در جهت کاهش خطر در کار با مواد شیمیایی باشد. بنابراین اولین گام مهم برای انجام فعالیت‌های آزمایشگاهی، آشنا نمودن فراگیر کارکنان این محیط‌ها با اصول ایمنی و مقررات کار در آزمایشگاه است.
اهمیت ایمنی در آزمایشگاه‌ها از زاویای گوناگونی قابل بررسی است، زیرا آزمایشگاه مکانی حساس برای بروز حوادث است که با بکار بردن کنترل‌های بهداشتی، کنترل عفونت‌ها و تدابیر اصول ایمنی این حوادث قابل پیشگیری هستند. به همین دلیل وجود و بروز خطرها و آسیب‌های فیزیکی و شیمیایی علاوه‌بر بازتاب ناخوشایند در جامعه، مسئولیت شدید قانونی را متوجه مدیریت آزمایشگاه می‌کند. بحث ایمنی در آزمایشگاه‌ها هنگامی مؤثر واقع می‌شود که با برنامه‌های دقیق، بازرسی و کنترل، وجود طرح ایمنی، آموزش و تمرین و ممارست در مقابله با سوانح و آسیب‌ها همراه گردد. وجود مواد قابل‌اشتعال، گازهای خطرناک، اشعه‌های رادیواکتیو، مواد شیمیایی و میکروارگانیسم‌های زنده در آزمایشگاه، مراقبت‌های جدی و مداومی را در رابطه با مسائل ایمنی و بهداشت در جهت حفظ جان پرسنل و مراجعه‌کنندگان می‌طلبد. مشارکت و همکاری بین تمامی پرسنل و رعایت کلیه مقررات و اصول ایمنی و بهداشتی، فنون ضدعفونی و استریلیزاسیون از بسیاری از خطرات و سوانح جلوگیری خواهد کرد و از این طریق سلامت و ایمنی بیماران و کارکنان تأمین شده و کیفیت خدمات بهداشتی و درمانی و میزان رضایت بیماران افزایش می‌یابد.
ایمنی در کار با مواد شیمیایی و سمی
بیشتر کارهائی که در آزمایشگاه‌ها صورت می‌گیرد با مواد شیمیایی خیلی خطرناک ارتباط دارد. این مواد ممکن است در حالت‌های جامد و مایع یا گاز باشند. مواد شیمیایی در اثر تماس غیر اصولی ممکن است سریعاً یا تدریجاً باعث مسمومیت شوند (مسمومیت حاد) و یا اثر آنها بسیار آهسته بوده و عوارض آنها در درازمدت (مسمومیت مزمن) ظاهر شوند مثل آمین‌ها که خاصیت سرطان‌زائی دارند. مسمومیت حاصل از مواد شیمیایی ممکن است به علت خورده شدن مواد و یا از طریق زخم یا جذب توسط پوست بدن صورت گیرد. مسمومیت حاصل از طریق جذب پوستی در افراد مختلف متفاوت است. افرادی که وضعیت پوست آنها عادی نیست یا دچار نارحتی‌های تنفسی هستند یا آلرژی خاصی دارند باید دقت زیادتری به عمل آورند. چنین افرادی باید درهنگام کار حتماً از دستکش استفاده کنند و در زیر هود کار کنند.
وضعیت عمومی آزمایشگاه‌ها جهت کار کردن با مواد شیمیایی سمی
اولین نکته مهم و قابل‌ذکر این است که هوای آزمایشگاه به‌هیچ‌وجه نباید آلوده باشد. استشمام هرگونه بو در آزمایشگاه نشان‌دهنده آلودگی آن است، حتی اگر بوی آزمایشگاه مربوط به مواد سمی هم نباشد، باز نشان‌دهنده عدم ایمنی آن آزمایشگاه است. بودار بودن آزمایشگاه ممکن است به‌دلیل طراحی بد و معیوب بودن روش آزمایش، ضعیف بودن فن‌های تخلیه هوا، بدی تهویه، نشت گاز از مولدها و یا سیلندرها، عدم انجام صحیح آزمایش، فقدان و یا کمبود اطلاعات و آگاهی افراد از خطرات آن مواد و یا مجموعه‌ای از موارد مذکور باشد. کار با مواد تبخیر‌شونده خیلی سمی باید الزاماً در زیر هود انجام پذیرد که قدرت تخلیه هوای آن زیاد است و باید متذکر شد که مواد خیلی سمی را نباید در محیط‌های عمومی تخلیه نمود مگر اینکه قبلاً اثر سمیت آنها را از بین برده باشیم. در جاهایی که امکان پخش گازهای سمی وجود دارد، باید ماسک‌های مناسب در دسترس قرار داشته باشند. همچنین در مکان‌هایی که آزمایش با مواد خیلی سمی انجام می‌گیرد نصب تابلوهای اخطار با حروف قرمز لازم است. وقتی که مواد سمی به صورت پودر مورد استفاده قرار می‌گیرند، از دستکش و ماسک ضد گرد و خاک بایستی الزاماً استفاده شود. یکی از راهکارهای پیشنهادی بسیار مناسب که امروزه کاربرد وسیعی پیدا کرده است، انجام عملیات آزمایشگاهی در جعبه دستکش‌دار می‌باشد. در استفاده از سیلندر‌های تحت فشار گازهای سمی باید دقت زیادی بشود که اینگونه سیلندرها در زیر هود قرار داده شوند و در همان‌جا مورد استفاده قرار گیرند و هرگز نباید آنها را در نزدیکی منبع حرارتی قرار داد. اکثر اوقات جهت دستیابی به سطح ایمنی بالاتری در آزمایشگاه‌ها توصیه می‌شود که از راهکارهای کنترل فنی-مهندسی استفاده شود که این اقدامات شامل موارد زیر است:
۱) جایگزینی مواد، تجهیزات و فرآیندهای پرخطر با مواد و تجهیزات با خطر کمتر یا بدون خطر که این کار مستلزم انجام آزمایشات و اطمینان از بی‌خطر بودن یا کم‌خطرتر بودن روش یا ماده مورد استفاده جدید می‌باشد.
۲) جداسازی فیزیکی اپراتور یا فرآیند. در این روش نیز فرآیند پرخطر داخل مکان‌های محصور تعبیه شده انجام می‌گیرد و یا اتاقک‌هایی برای جداسازی افراد در معرض طراحی و استفاده می‌شود.
۳) تهویه ترقیقی موضعی یا عمومی و فیلتراسیون مناسب (به‌عنوان مثال استفاده از هودهای آزمایشگاهی مناسب و استفاده از فیلترهای ذغال فعال در تصفیه هوای ورودی به آزمایشگاه).
در اکثر موارد حوادث رخ داده در آزمایشگاه‌ها به‌دلیل خطاهای انسانی می‌باشد که جهت کار کردن در شرایط ایمن بایستی نکات زیر توسط کارکنان آزمایشگاه‌ها مورد توجه قرار گیرد:
- همه مواد شیمیایی مورد استفاده باید به برچسب‌هایی که کلمات سمی یا خطرناک روی آنها نوشته شده مجهز باشند.
- مواد شیمیایی و فرار باید در ظروف دربسته نگهداری شوند تا از امکان پخش بخارات و ذرات آنها جلوگیری شود.
- همه کسانی که به نحوی مجبورند با این مواد کار کنند، باید اطلاع کافی از خطر جذب این مواد توسط پوست بدن داشته باشند. همچنین به‌هیچ‌وجه نباید به افراد جوان توصیه کرد که با این مواد کار کنند.
- در هنگام تماس با این مواد حتماً از دستکش‌های مخصوص برای هر ماده استفاده کنید و در صورت تماس مواد با بدن، محل تماس را با آب سرد جاری حداقل برای مدت ۵ دقیقه شستشو دهید.
- تمام آزمایشاتی که به‌نحوی امکان ایجاد بخار یا گرد و غبار در آنها می‌رود حتماً باید در زیر هود و یا ترجیحاً جعبه‌های دستکش‌دار انجام شود و هود مربوطه قدرت مکش کافی داشته باشد.
- ظروف، دستکش و میز کار آلوده را باید بخوبی با آب سرد شست. اگرچه امکان ایجاد خطر در آزمایشگاه‌ها، نسبت به کارخانجات خیلی کمتر است، ولی خطر جذب مواد سمی توسط بدن به مراتب بیشتر وگسترده‌تر است. اثرات سوء تماس این مواد با بدن در دراز مدت و سال‌ها پس از تماس مشخص خواهد شد. باید توجه داشت که بیماری‌های سرطانی درحال حاضر کمتر معالجه‌شدنی هستند، لذا تنها روش درمان در این موارد این است که در کاربرد مواد دقت کافی به عمل آید تا از ایجاد بیماری جلوگیری شود و به قول معروف علاج واقعه را قبل از وقوع باید کرد.
- ممانعت از تنفس گازها و یا گرد مواد شیمیائی، مخصوصاً وقتی که با مایعات کار می‌شود باید دقت زیاد شود چون ممکن است فشار بخار در حدی باشد که باعث صدمات تنفسی گردد.
- جهت ممانعت از تماس مواد با پوست بدن، به کار بردن دستکش توصیه می‌شود و در صورتی‌که در دست بریدگی وجود داشته باشد پوشیدن دستکش الزامی است.
- وقتی با مواد سمی کار می‌کنید هرگز در آزمایشگاه یا انبار مواد چیزی نخورید و یا نیاشامید و سیگار نکشید.
- اطمینان حاصل کنیدکه مواد و وسایل ضروری را در دسترس دارید.
- به علائم هشدار دهنده بر روی وسایل و مواد شیمیائی توجه کامل شود.
شرایط فیزیکی بهینه در آزمایشگاه‌ها
آزمایشگاه‌ها باید طوری طراحی شوند که به‌آسانی قابل تمیز کردن باشند، سطح میزهای مورد استفاده در آزمایشگاه باید غیرقابل نفوذ نسبت به آب، مقاوم به اسید و قلیاها و حلال‌های آلی، مقاوم به ضربه و حرارت نسبتاً بالا باشد، همچنین این تجهیزات بایستی استحکام کافی داشته باشند و فاصله بین میزها، قفسه‌ها و تجهیزات باید به اندازه‌ای باشد که تمیز کردن آنها به آسانی امکان‌پذیر باشد. هر آزمایشگاهی باید دارای مکانی مخصوص جهت شستن دست‌ها به‌همراه مواد شوینده قوی و مناسب و شیرهایی که با حرکات آرنج، فشار و… باز و بسته می‌شوند باشد. تمام پنجره‌های آزمایشگاه باید مجهز به توری باشند و ساختار آنها باید به‌گونه‌ای باشد که از ورود عوامل مزاحم جوی و یا زنده و نیز ورود سروصدای اضافی جلوگیری کند. باید منابع نیروی برق مستقل جهت پشتیبانی از وسایل و تجهیزات در زمان قطع برق وجود داشته باشد. اتاق‌های تعویض لباس و کمدهایی جهت قرار دادن وسایل و روپوش‌ها وجود داشته باشد و نور محیط آزمایشگاه باید در حد مناسب و مجاز باشد، دمای محیط باید در حد مجاز و مناسب بوده و باعث ایجاد استرس گرمایی در فرد آزمایشگر نشود. اتاق‌ها و محل کار آزمایشگاهی، باید حداقل ۳ متر از کف تا سقف ارتفاع داشته و فضای مفید باید برای هر نفر از ۱۲ متر مکعب کمتر نباشد. در آزمایشگاه‌ها نصب تجهیزات و یا قرار دادن اشیاء و محصولات نباید مزاحمتی برای عبور و مرور یا کار کارکنان ایجاد نماید. کف، دیوار و سقف آزمایشگاه و انبار باید قابل شستشو بوده و در موارد ریخته شدن مایعات باید کف دارای شیب کافی باشد تا مواد به طرف مجاری فاضلاب هدایت گردد. دیوار اتاق‌های آزمایشگاه باید حداقل از کف تا ارتفاع ۱۶۰ سانتی‌متر قابل شستشو بوده و از نفوذ آب و رطوبت جلوگیری کند. برای هر اتاق دو در خروجی تعبیه شود و درها به طرف بیرون اتاق باز شده و به طور اتوماتیک بسته گردد، بدون منفذ باشد و در هنگام کار کارکنان قفل نگردد. لوازم آتش‌نشانی و کمک‌های اولیه در محل‌های مناسب، مشخص و در دسترس کارکنان نصب گردد. کلیه آزمایشگاه‌ها باید دارای وسایل و تجهیزات کافی جهت پیشگیری و مبارزه با آتش‌سوزی بوده و در تمام ساعات شبانه‌روز اشخاصی که از آموزش لازم برخوردار بوده و به طریقه صحیح کاربرد وسایل و تجهیزات مربوطه آشنا می‌باشند در آزمایشگاه حضور یابند ضمناً کارکنان آزمایشگاه نیز باید آموزش‌های لازم اطفاء حریق را دیده باشند. آزمایشگاه‌های بیولوژیک باید مجهز به سیستم شستشوی اتوماتیک دست باشد و نزدیک در خروجی آزمایشگاه تعبیه گردد. آزمایشگاه و انبار باید مجهز به تجهیزات تهویه عمومی و در صورت لزوم تهویه موضعی ضد جرقه باشد. انبار آزمایشگاه باید کمترین در و پنجره را داشته و در صورت لزوم از پنجره با شیشه مات و مقاوم در برابر شکستگی استفاده شود. سیستم الکتریکی می‌بایست ضد جرقه در نظر گرفته شود و حتماً مجهز به سیستم اتصال به زمین باشد.
ایمنی در بکارگیری وسایل شیشه‌ای
یکی از مشخصه‌های آزمایشگاه‌ها تعدد وسایل شیشه‌ای موجود در آنها می‌باشد که خود می‌تواند زمینه‌ساز بروز حوادث زیادی باشد لذا آشنایی و بکارگیری اصول ایمنی در کار با وسایل شیشه‌ای می‌تواند سهم بسزایی در کاهش حوادث ناشی از این تجهیزات داشته باشد. عدم دقت در استفاده صحیح از لوله‌ها و وسایل شیشه‌ای یکی از عمده‌ترین دلایل بروز حوادث رایج آزمایشگاهی می‌باشند. اگرچه اتصالات شیشه‌ای سمباده‌ای تقریباً در همه‌جا مورد استفاده قرار می‌گیرند، با این وجود قراردادن لوله‌های شیشه‌ای در درپوش‌های چوب پنبه‌ای یا لاستیکی همچنان حادثه می‌آفریند. همیشه یقین حاصل کنید که انتهای لوله‌های شیشه‌ای پس از بریدن توسط شعله گرد شده باشد و در مواقع قراردادن لوله‌های شیشه‌ای در درپوش‌های چوب پنبه‌ای و یا لاستیکی، سطح لوله‌ها را توسط مواد لیزکننده از قبیل گلیسرول، تیپول و غیره چرب کنید و شیشه را با پارچه نگه دارید. اگر برای جاگذاری نیروی زیادی لازم است توجه داشته باشید که سوراخ ایجاد شده در چوب پنبه بیش از حد کوچک است، در این صورت از مته بزرگ‌تر استفاده کنید. همچنین توصیه می‌شود لوله‌های بلند را بطور عمودی حمل کنید. شیشه‌های شکسته را باید فوراً از محل جمع‌آوری کرده و دور ریخت. همیشه با ظروف اصلی مواد باید با احتیاط رفتار کنید، چون ممکن است دیواره آنها نازک باشد و در اثر بی‌احتیاطی بشکند. هما‌نطور که قبلاً نیز گفته شد، هرگز ماده شیمیایی را با گرفتن گلوئی ظرف بلند نکنید چون وزن محتویات آن ممکن است به قدری باشد که باعث شکسته شدن گلوئی و متلاشی شدن بطری شود. همیشه مخازن اصلی و ماده را توسط یک حمل‌کننده مناسب انتقال دهید.
ایمنی در استفاده از لوله‌های لاستیکی و پلاستیکی
از دیگر وسایلی که امروزه استفاده وسیعی در آزمایشگاه‌ها دارند، ظروف و لوله‌های لاستیکی و پلاستیکی می‌باشد. تا آنجا که ممکن است نباید از لوله‌های لاستیکی و پلاستیکی در تأسیسات دائمی مربوط به تجهیزات آزمایشگاهی استفاده کرد. درصورتی که به ناچار ازاین لوله‌ها استفاده شود، باید از استفاده از لوله‌های بلند که تحت تأثیر شعله‌های آتش و مایعات خورنده قرار می‌گیرند احتراز کنید. همچنین این لوله‌ها را باید بطور منظم به‌منظور کنترل ایجاد شکاف و یا هر آسیب دیگری بازرسی نمود. لوله‌هائی که متصل به خرطوم آبی و یا مدارهای خنک‌کننده هستند باید به‌وسیله گیره‌های فلزی محکم نگه داشته شوند. استفاده از سیم برای این کار مناسب نیست، چون که اغلب نقطه ضعفی در قسمت پایه سیم پیچ خورده وجود دارد و انتهای سیم پیچ خورده تیز و خطرناک است و ممکن است موجب حادثه شود.
ایمنی در بکارگیری و جابجایی مواد شیمیایی
همیشه باید دقت زیادی در استفاده از مواد شیمیایی بکار برده شود مخصوصاً در مواقعی که خواص آنها را دقیقاً نمی‌دانید. اگر در موردی شک دارید حتماً مشورت کنید. در ظروف مواد را با دقت و احتیاط باز کنید و همیشه بخاطر داشته باشید که ممکن است فشار داخل ظرف مواد بالا رفته باشد. انتقال مواد از بطری‌ها جهت مصرف باید بادقت انجام شود. استفاده از سینی‌های پلاستیکی جهت جمع‌آوری موادی که احتمالاً در حین انتقال ریخته می‌شوند، توصیه می‌گردد. به هنگام انتقال مایعات از ظرف بزرگ، قراردادن یا تکیه دادن آنها بر روی ظروف کوچک‌تر، بطوری‌که تمامی وزن ظرف و محتویات آن بر روی ظرف گیرنده یا کوچک‌تر تحمیل شود، می‌تواند بسیار خطرناک باشد. انواع وسایل مناسب برای انتقال مواد توسط عرضه‌کننده‌های وسایل آزمایشگاهی ارائه شده و در دسترس است و استفاده از آنها می‌تواند انتقال مؤثرتر، سریع‌تر وکم‌خطرتری را تأمین کند. بطری‌های اسید را در ظرف‌های دیگر نظیر سطل‌های پلاستیکی قرار دهید و سپس حمل کنید. شیشه‌ها را در چرخ حمل‌ونقل ایمن حمل کنید. از حفاظ‌های ایمنی خود نظیر عینک و دستکش استفاده کنید. از آسانسور استفاده کنید، به خصوص آسانسوری که مسافر کم داشته باشد. برای حمل گازهای فشرده شده مانند کپسول‌های گازی از ارابه‌های دستی با زنجیر ایمنی استفاده کنید. مواد قابل‌اشتعال و خورنده باید در کابینت‌های مخصوص ضد اشتعال و خوردگی و مجهز به سیستم تهویه مناسب و دور از مواد اکسیدکننده نگهداری گردند. از قفسه‌بندی‌های ضد زنگ و مقاوم به مواد شیمیایی با لبه‌های حفاظتی و قدرت تحمل بار کافی با اتصالات مناسب استفاده گردد. اسیدهای اکسیدکننده باید از اسیدهای آلی جداگانه نگهداری شوند. مواد واکنش‌پذیر باید دور از حرارت، ضربه و اصطکاک نگهداری گردند.
اصول ارگونومی در آزمایشگاه‌ها
فضای کار به لحاظ ارگونومی به نحوی طراحی شده باشد که باعث خستگی مفرط افراد در حین کار نگردد. ایجاد سیستم اتوماسیون در آزمایشگاه برای جلوگیری از حرکات تکراری الزامی است. برای جلوگیری از عوارض ارگونومیک باید مواد، امکانات، ابزارآلات و تجهیزات به‌نحو مناسب در دسترس باشند. صفحات نمایشگر باید هم‌سطح چشم بوده و از نظر درخشندگی قابل تنظیم باشند. از صندلی‌هایی که مطابق اصول ارگونومیک طراحی شده استفاده گردد.
استفاده از وسایل حفاظتی
زمانی‌که روش‌های کنترل مدیریتی و اقدامات فنی مهندسی قادر به کنترل و یا حذف کامل خطر نباشد، در این موارد آخرین راهکار استفاده از وسایل حفاظت فردی می‌باشد. ماهیت کار در آزمایشگاه‌ها به‌گونه‌ای است که توصیه می‌شود بصورت توأم از روش‌های کنترلی و وسایل حفاظت فردی جهت دستیابی به ایمنی کامل‌تر کارکنان آزمایشگاه بهره گرفته شود. همانطوری‌که گفته شد، همیشه عینک محافظ چشم باید در آزمایشگاه به چشم باشد. این قانون در مورد افرادی که از کنتاکت لنز استفاده می‌کنند نیز جاری است چون اگر این لنزها دریک حادثه چشمی خرد شوند می‌توانند بسیار خطرآفرین باشند. در بیشتر موارد استفاده ازعینک‌های ایمنی کافی خواهد بود، اما درصورتی‌که آزمایشی خطرناک تشخیص داده شود استفاده از ماسک‌های ایمنی که تمام صورت را بپوشاند لازم است. در هنگام کار روپوش آزمایشگاه باید به تن باشد و مرتباً نیز شسته شود. این روپوش‌ها نه تنها از ریختن مواد عادی، بلکه از ریختن مواد سمی نیز بر روی لباس‌های معمولی کارکنان جلوگیری می‌کنند. این مواد ممکن است باعث حساسیت‌های پوستی شوند و اگر در روی لباس‌های کار باقی بمانند سبب می‌شوند که این لباس‌ها بیشتر به‌عنوان یک منبع آلوده‌کننده باشند تا به‌عنوان یک محافظ و به همین علت است که توصیه می‌شود آنها را مرتباً بشوئید. نباید برای خشک کردن دست‌ها از لباس‌های کار و یا پارچه‌های تمیزکننده آزمایشگاهی استفاده کرد. موارد بسیاری از سوختگی‌های دست و ناراحتی‌های پوستی ناشی از بی‌دقتی و مورد استفاده قراردادن پارچه‌های تمیزکننده آزمایشگاهی است. وقتی که دستگاه‌ها و وسایل کثیف شسته می‌شوند، به‌منظور جلوگیری از زیان‌های پوستی احتمالی، باید از دستکش‌های محافظت‌کننده استفاده شود. معمولاً ماسک‌های ضد گاز در همه آزمایشگاه‌ها موجود است و همه کارکنان آزمایشگاه باید با محل قرار گرفتن و همچنین طرز استفاده از آنها آشنا باشند. توجه شود که خیلی از ماسک‌ها فقط در مقابل یک گاز محافظت کامل ایجاد می‌کنند، لذا اگر مشکوک هستید بایستی از ماسکی استفاده کنید که دارای محفظه هوای مستقل است. همه آزمایشگاه‌ها دارای مخزنی از مواد بی‌اثر برای استفاده در مواقعی که ماده‌ای بریزد، هستند. این مواد را می‌توان در محلی که ماده شیمیایی ریخته شده پخش نمود. همچنین می‌توان از آنها برای ایجاد دیواره‌هائی جهت جلوگیری از ریزش مواد شیمیایی به درون لوله‌ها استفاده کرد.
برنامه‌ریزی ایمنی برای شرایط اضطراری بوجود آمده در آزمایشگاه
در ورودی درب‌های آزمایشگاهی که در آنها مواد شیمیایی و رادیولوژیکی مورد استفاده قرار می‌گیرد باید نام‌ها و شماره تلفن‌های سرپرست آزمایشگاه و سایر افراد یا مکان‌هایی که در هنگام بروز حادثه باید با آنها تماس گرفت، بصورت خوانا نصب شود. همچنین خطرات خاص موجود در آزمایشگاه، دستورالعمل‌های ایمنی برای افرادی‌که به آزمایشگاه وارد می‌شوند، ممنوعیت‌ها و محدودیت‌ها، موقعیت درهای خروج اضطراری و موقعیت تجهیزات ایمنی نصب شود. از سایر نکات ضروری این است که باید در اطراف نواحی ذخیره مواد و تجهیزات الزامی و قسمت‌های خطرناک علائم و نوارهای هشدار دهنده نصب شود. رئیس یا سرپرست آزمایشگاه نیز باید برنامه‌ها و عملکرد در شرایط اضطراری را برای پرسنل آزمایشگاه به‌طور کامل تشریح کند.
اقدامات ایمنی در مواجهه با پسماندهای آزمایشگاهی
در آزمایشگاه انواع پسماندهای عادی، عفونی، شیمیایی، تیز و برنده، پرتوزا و یا ترکیبی و… تولید می‌شود. به‌منظور حفظ سلامت افراد، محیط زیست و جلوگیری از اثرات سوء آنها مدیریت ایمن و صحیح آنها ضروری است. برنامه مدیریت شامل مراحل تفکیک، آلودگی‌زدایی، ذخیره، حمل‌ونقل و دفع می‌باشد. از راه‌های دفع بهداشتی زباله‌ها می‌توان به اتوکلاو کردن، سوزاندن در کوره‌های مخصوص و یا سایر روش‌های دفع زباله اشاره کرد. کلیه پسماندهای آلوده آزمایشگاهی باید به‌طریقه بهداشتی و به‌روش مناسب به صورت روزانه دفع شوند. پسماندهای تیز و برنده باید در سیفتی باکس قرار گرفته و قبل از پرشدن سیفتی باکس دفع شوند. دفع پسماندها باید درکیسه‌های ضخیم، مقاوم و رنگی (زرد) صورت گیرد. در موقع جمع‌آوری، حمل و دفع پسماندها باید از وسایل و پوشش‌های محافظتی استفاده شود. همچنین جمع‌آوری پسماندها باید با دست صورت گیرد چرا که استفاده از ابزار مکانیکی جمع‌کننده ممکن است سبب پاره شدن و پاشیدن پسماندها از کیسه شود. پسماندهای حلال‌های شیمیایی باید مطابق دستورالعمل‌ها تفکیک و در ظروف مناسب و مقاوم به نشت و دارای برچسب مواد شیمیایی جمع‌آوری شده و دور از حرارت، جرقه، شعله و نور مستقیم خورشید و در محلی با تهویه مناسب نگهداری گردند.
نتیجه‌گیری
هدف پیاده‌سازی ایمنی در آزمایشگاه‌ها، جلوگیری از بروز حادثه قبل از وقوع آن است. با توجه به مطالب ذکر شده می‌توان به این نکته پی برد که آزمایشگاه‌ها از جمله محیط‌های کاری است که به‌دلیل ماهیت کار آنها، احتمال مواجهه کارکنان این محیط با خطرات فراوان بخصوص خطر مواجهه با گازها و بخارات و نیز مایعات شیمیایی به‌وفور وجود دارد. در آزمایشگاه‌ها با آموزش و بکارگیری دقیق اصول ایمنی و ارگونومی می‌توان تا حدود بسیار زیادی از خطرات موجود در این محیط‌ها جلوگیری نمود و سلامت و ایمنی شاغلین این بخش را ارتقاء داد.
منابع:
- Denise R. Enhancing Industrial Safety Instruction With Laboratory-Based Activities. American Society of Safety Engineers. Journal of SH&E Research, Vol. 2, Num. 2. 2005.
- Hagan, P., J. Montgomery, and J. O’Reilly. Accident prevention manual for business and industry: Engineering and technology. 12th ed. Itasca, IL: National Safety Council, 2001.
- ضیاء ظریفی، ابوالحسن، راهنمای حفاظت کارکنان مراکز پزشکی در برابر بیماری‌ها، مرکز مدیریت بیماری‌ها. ۱۳۸۱٫
- فارسی، شهلا. اصول کلی حفاظت و پیشگیری از آلودگی کارکنان و محیط آزمایشگاه.
- کارگر مریم. محمودیان معصومه. اهمیت اصول ایمنی در حفاظت حمل‌ونقل مواد شیمیایی و تجهیزات آزمایشگاه. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال – دانشکده شیمی. سال پنجم شماره ۲۷۶ شنبه ۲۰ مهرماه ۱۳۸۷.
- Laboratory Biosafety Manual. Pub: WHO (World Health Organization 2005.
- Clinical Laboratory Safety. September 1996. Pub: National committee for clinical laboratory Standards (NCCLS).Approved Guideline GP17-A.vol: 16 No: 6. ISBN 1-56238-300-0. Pages: 3-9
- Medical Laboratories–Requirements for Safety. International Standard ISO 15190 . First Edition. 2003
- Aarti Gupta. Governing Biosafety in India: The Relevance of the Cartagena Protocol. Belfer Center for Science &International Affairs. October 2000.
- National Committee for Clinical Laboratory Standards. Protection of laboratory workers from occupationally‐acquired infections; approved guideline, 3rd ed. Pennsylvania: Clinical and Laboratory Standards Institute; 2005.
- McIntosh IBD, Morgan CB, Dorgan CE. ASHRAE laboratory design guide. Atlanta: American Society of Heating, Refrigerating and Air‐Conditioning Engineers, Inc; 2001.
- CATHERINE L. W. ROBERT J. Medical Aspects of Biological Warfare. BIOSAFETY. Chapter 22.
- US Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control and Prevention, and National Institutes of Health. Chosewood LC, Wilson DE, eds. Biosafety in Microbiological and Biomedical Laboratories. 5th ed. Washington, DC: US Government Printing Office; 2007. Available at http://www.cdc.gov/od/ohs/biosfty/bmbl5/bmbl5toc.htm. Accessed August 13, 2007.
- مرکز تحقیقات و تعلیمات حفاظت و بهداشت کار. آیین نامه ایمنی در آزمایشگاه‌ها. ۱۳۸۵٫
- Arkansas State University Governing Principles And Procedures For Laboratory Safety. Responsible Official: Provost. Number: S-006. Version: 01. June 2009.
- Post and keep current the “Emergency Notification Signage” on laboratory doors. Include name of responsible person, a second person knowledgeable with the laboratory and a 24-hour contact number (ASU).
- Brinton M. Miller. Dieter H. John H. Richardson. Introduction the first systemativ approach to safet management in the laboratory. Laboratory Safety. Principles and Practices. USA. 2006.
[۱] . Good laboratory practice
[۲] . Food & Drug Administtation
برای دانلود فایل پی دی اف بر روی لینک زیر کلیک کنید