سندرم استفراغ چرخه‌ای
Cyclic Vomiting Syndrome
شاهین اسعدی (دانشجوی دکتری تخصصی ژنتیک پزشکی)
کلیات
سندرم استفراغ چرخه‌ای، یک اختلال ژنتیکی است که باعث تهوع، استفراغ و خستگی می‌شود. این سندرم اغلب در کودکان تشخیص داده می‌شود، اما می‌تواند هر سنی را تحت تأثیر قرار دهد.
علائم و نشانه‌های بالینی
حالت تهوع، استفراغ و بی‌حالی حداقل برای یک ساعت و حداکثر برای 10 روز می‌تواند ایجاد شود. مبتلایان این سندرم ممکن است چندین بار در ساعت استفراغ کرده و به‌طور بالقوه این حالت می‌تواند منجر به کاهش مایعات بدن به‌صورت خطرناک (کم‌آبی) گردد. علائم اضافی در این سندرم می‌تواند شامل رنگ‌پریدگی پوست، درد شکمی، اسهال، سردرد، تب و حساسیت به نور (فوتوفوبیا) یا صدا (فونوفوبیا) باشد. در بیشتر افراد مبتلا به سندرم استفراغ چرخه‌ای، علائم و نشانه‌ها کاملاً مشابه هستند و این علائم می‌تواند خستگی و بی‌حالی را برای آنها ایجاد کند و در نتیجه، مبتلایان برای رفتن به مدرسه یا محل کار، هیچ رغبتی از خود نشان نمی‌دهند.
حالت تهوع، استفراغ و بی‌حالی می‌تواند به‌طور منظم یا تصادفی و یا با عوامل مختلف دیگر، ایجاد شود. شایع‌ترین عواملی که باعث ایجاد حالت تهوع، استفراغ و بی‌حالی در افراد مبتلا به سندرم استفراغ چرخه‌ای می‌شوند عبارتند از: تحریک‌پذیری عاطفی و عفونت‌های میکروبی. سایر عوامل نیز ممکن است شامل ناشتا بودن، شدت دما، عدم خواب، تقلای بیش از حد، آلرژی‌ها، خوردن غذاهای خاص یا الکلی و قاعدگی زنانه باشد.
بسیاری از افراد مبتلا به این سندرم، علائمی مانند درد، بی‌حالی، اختلالات گوارشی مانند ریفلاکس معده به مری، سندرم روده تحریک‌پذیر و سنکوپ را تجربه می‌کنند. علاوه بر این، افراد مبتلا به سندرم استفراغ چرخه‌ای، بیشتر از افراد نرمال در معرض اختلالات خُلقی و روانی مانند اضطراب، افسردگی و اختلال نگرانی بی‌مورد قرار دارند. با این حال، هنوز مشخص نیست که آیا این شرایط به‌طور مستقیم با تهوع و استفراغ ارتباط دارد یا خیر.
سندرم استفراغ چرخه‌ای با اختلال عصبی میگرن نیز همراه است که نوعی سردرد شدید است و اغلب همراه با درد، تهوع، استفراغ و حساسیت شدید به نور و صدا است. شایان ذکر است که سندرم استفراغ چرخه‌ای با حملات درد معده و گرفتگی آن همراه است. حملات تهوع، استفراغ یا درد شکمی در دوران کودکی ممکن است با افزایش سن با سردرد میگرنی جایگزین شود. لازم به ذکر است که بسیاری از افراد مبتلا به سندرم استفراغ چرخه‌ای یا میگرن، سابقه خانوادگی میگرن دارند.
اکثر افراد مبتلا به سندرم استفراغ چرخه‌ای، دارای هوش عادی هستند. اگرچه بعضی از این مبتلایان دارای تأخیر رشدی یا معلولیت ذهنی هستند. اختلالات طیف اوتیسم که ارتباطات و تعاملات اجتماعی را تحت تأثیر قرار می‌دهند، نیز با سندرم استفراغ چرخه‌ای مرتبط هستند. علاوه بر این، نقص عضلانی (مایوپاتی) و تشنج نیز ممکن است در مبتلایان سندرم استفراغ چرخه‌ای رخ دهد.
شکل 1: شماتیکی از سیگنالینگ رشته عصبی در القای مکانیسم‌های بیوشیمیایی
علت‌شناسی
اگرچه علل سندرم استفراغ چرخه‌ای هنوز مشخص نیست، اما محققان چندین عامل را پیشنهاد کرده‌اند که ممکن است به ایجاد این اختلال کمک کنند؛ این عوامل شامل تغییر در عملکرد مغز، اختلالات هورمونی و مشکلات گوارشی است. بسیاری از محققان بر این باورند که سندرم استفراغ چرخه‌ای یک بیماری شبیه به میگرن است که نشان می‌دهد این اختلال با تغییرات در سیگنالینگ بین سلول‌های عصبی (نورون‌ها) در برخی مناطق مغز مرتبط است. بسیاری از افراد مبتلا به این سندرم دارای اختلالات سیستم عصبی اُتونومیک هستند که کنترل فعالیت‌های غیر اِرادی بدن مانند ضربان قلب، فشارخون و هضم مواد غذایی را بر عهده دارد. بر اساس این ناهنجاری‌ها، سندرم استفراغ چرخه‌ای اغلب به عنوان یک نوع از اختلالات دیس‌اُتونومی طبقه‌بندی می‌شود.
شکل 2: شماتیکی از mtDNA و اجزاء تشکیل‌دهنده آن
برخی از موارد سندرم استفراغ چرخه‌ای، به ویژه آنهایی که در دوران کودکی شروع می‌شوند، ممکن است با تغییرات در مولکول DNA میتوکندریایی (mtDNA) مرتبط باشند. همانطور که می‌دانید، میتوکندری‌ها اندامک‌های درون سلولی می‌باشند که تولیدکننده انرژی سلولی هستند و این انرژی را از مواد غذایی به فرمی که قابل استفاده سلول‌ها باشد (ATP) تبدیل می‌کنند.
تغییرات متعددی در DNA میتوکندری با سندرم استفراغ چرخه‌ای همراه است. برخی از اینها، بلوک‌های تک نوکلئوتیدی ساختمان DNA را تغییر می‌دهند، در حالی که برخی دیگر، بخش‌های بزرگ‌تری از مولکول DNA میتوکندری را تغییر می‌دهند. این تغییرات به احتمال زیاد، توانایی میتوکندری برای تولید انرژی را مختل می‌کنند. محققان حدس می‌زنند که اختلال میتوکندری، ممکن است باعث ایجاد اختلال در برخی از سلول‌های سیستم عصبی اُتونومیک شود که می‌تواند سیستم گوارشی را نیز تحت تأثیر قرار دهد. با این حال، هنوز مشخص نیست که چگونه تغییرات در عملکرد میتوکندری باعث ایجاد حالت تهوع، استفراغ و بی‌حالی در مبتلایان سندرم استفراغ چرخه‌ای می‌شود.
سندرم استفراغ چرخه‌ای در بیشتر موارد به دلیل جهش‌های جدید و بدون سابقه خانوادگی ایجاد می‌شود. با این حال، بسیاری از افراد مبتلا به این سندرم با سابقه خانوادگی و توارث مادری یا میتوکندریایی متولد می‌شوند. از آنجا که سلول‌های تخمک، اما نه سلول‌های اسپرم، میتوکندری را به جنین در حال تکوین انتقال می‌دهند، بنابراین کودکان می‌توانند اختلالات ناشی از جهش‌های mtDNA را فقط از مادران خود به ارث ببرند. شایان ذکر است که سلول‌های اسپرم نیز دارای میتوکندری هستند که فقط برای تولید انرژی سلول اسپرم جهت شنا کردن و داخل شدن به سلول تخمک کاربرد دارد و به محض ورود سر سلول اسپرم به تخمک که حاوی اطلاعات ژنتیکی است، این میتوکندری از سر اسپرم حذف می‌شود و به همین دلیل اطلاعات مربوط به میتوکندری فقط در سلول تخمک برای نسل بعد باقی می‌ماند.
این اختلالات می‌توانند در هر نسل از خانواده ظاهر شوند و می‌توانند هر دو جنس مرد و زن را تحت تأثیر قرار دهند، اما مردان آسیب‌دیده با این اختلالات، ویژگی‌های مرتبط با تغییرات در mtDNA را نمی‌توانند به فرزندان خود انتقال دهند. شایان ذکر است که گاهی اوقات افراد مبتلا به این سندرم، از الگوی توارثی مادری پیروی نمی‌کنند و در این موارد، الگوی این سندرم ناشناخته است.
فراوانی
شیوع دقیق این سندرم مشخص نیست؛ اما محققان فرکانس شیوع این سندرم را حدود 4 در 2000 تا 100000 کودک از سراسر جهان، برآورد می‌کنند.
تشخیص
سندرم استفراغ چرخه‌ای بر اساس یافته‌های بالینی و کلینیکی مبتلایان و معاینات فیزیکی آنها تشخیص داده می‌شود. آزمایش دقیقی برای تشخیص این سندرم وجود ندارد و تنها راه اقدام به تشخیص، بررسی تغییرات احتمالی مولکول mtDNA است.
شکل 3: نمای شماتیک از الگوی توارثی میتوکندریایی (مادری یا سیتوپلاسمی) که سندرم استفراغ چرخه‌ای نیز از این الگو تبعیت می‌کند
مسیرهای درمانی
استراتژی درمان و مدیریت این سندرم به‌صورت علامتی و حمایتی است. درمان ممکن است با تلاش و هماهنگی تیمی از متخصصان منجمله متخصص اطفال، متخصص گوارش، متخصص مغز و اعصاب و سایر متخصصان مراقبت‌های بهداشتی انجام پذیرد. استفاده از داروهای ضد استفراغ نیز می‌تواند تا حدودی در بهبود وضعیت مبتلایان کمک‌کننده باشد. درمان استانداردی برای این سندرم وجود ندارد و تمامی اقدامات بالینی به منظور کاهش رنج مبتلایان است. مشاوره ژنتیک نیز برای تمامی والدینی که خواستار فرزندی سالم هستند، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
منبع:
اسعدی شاهین و همکاران، کتاب پاتولوژی در ژنتیک پزشکی جلد 5 (A-L)، انتشارات کتب دانشگاهی عمیدی، بهار 1397.
https://www.niddk.nih.gov/health-information/digestive-diseases/cyclic-vomiting-syndrome
برای دانلود پی دی اف بر روی لینک زیر کلیک کنید
ورود / ثبت نام