جایگاه آزمایشگاه در سلامت سالمندان
کورش قربان پور1– مجتبی حیدری2– زهرا ایازی3
1- کارشناس مسئول آزمایشگاه پلی‌کلینیک تخصصی و فوق تخصصی امام علی (ع)، دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد
2- کارشناس آزمایشگاه، مدیر پلی‌کلینیک تخصصی و فوق تخصصی امام علی (ع) دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد
3- کارشناس پرستاری، کارشناس ارشد آموزش پزشکی، معاونت درمان دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد
هر کدام از ما دو سن داریم؛ یک سن شناسنامه‌ای که از روز تولد تا امروز ما را تعیین می‌کند و دیگری سن فیزیولوژیک. گرچه در مقابل روند پيري نمي‌توان ايستاد اما مي‌توان سلامت جسمي خود را بگونه‌اي حفظ کرد که در سنين سالمندي دچار بیماری و مشکلات شديد نشويم. سالمندی می‌تواند دوران خوبی باشد، دوران سرزندگی و نشاط، عزم و اراده و بزرگی و عزت و شکوه. پیری بیماری نیست و با بالا رفتن سن تغییرات طبیعی در کلیه اندام‌های بدن ایجاد می‌شود که با رعایت برخی نکات ساده می‌توان از بروز مشکلات جلوگیری و با مراقبت صحیح به سالمندی توأم با سلامتی و نشاط دست یافت تا باقی سال‌های عمر هم به بهترین صورت ادامه یابد. انسان در طول زندگی از لحظه تولد تا مرگ مدام در حال پشت سر گذاشتن مرحله‌ای از زندگی و ورود به مرحله‌ای جدید است، در این چرخه و طی این مراحل مسلماً هر فرد با توانایی‌ها و محدودیت‌هایی روبه‌رو است. نشاط و بی‌خیالی دوران کودکی با توانایی‌های کم جسمی و متکی به دیگران بودن همراه است. جایگاه احترام و کرامت سالمندی در جامعه ایران به دلیل پیشینه قوی ملی و مذهبی بسیار متفاوت‌تر از کشورهای دیگر است. احادیث مختلفی در زمینه احترام به کهنسالان در جامعه آمده است و بنابر حدیثی از حضرت رسول(ص) «اگر فردی حرمت سالمندی را بشناسد و وی را به خاطر کهنسالی‌اش مورد احترام قرار دهد خداوند او را از بیم قیامت در امان می‌دارد.» اینها همه نشان از فرهنگ و توجه بیشمار به سالمندان است.
طبق آمارهای ارائه شده ۴ میلیون و هشتصد هزار نفر سالمند در کشور وجود دارد که از این تعداد یازده هزار نفر در مراکز شبانه روزی سالمندان نگهداری می‌شوند،۳۰ درصد سالمندان دچار مشکلات اقتصادی شدید هستند، ۸۰ درصد در کنار خانواده و ۹ درصد نیز بدون هیچگونه درآمد و تنها زندگی می‌کنند. همچنین سازمان ملل متحد پیش‌بینی کرده است که جمعیت سالمندان در ایران تا سال ۲۰۵۰ به ۲۶ میلیون نفر خواهد رسید.
شیوه زندگی در دوره سالمندی:
با اینکه به کار بردن شیوه صحیح زندگی باید از دوران جنینی شروع شود، اما هرگز برای تغییر دادن شیوه زندگی و ایجاد عادات پسندیده که منجر به سلامت و شادابی می‌شود دیر نیست. شیوه زندگی در دوره سالمندی باید به گونه‌ای باشد که در آن به مواردی از قبیل بهداشت فردی، ورزش مناسب، تغذیه متعادل، عدم مصرف دخانیات، حضور فعال در جامعه، خانواده و … پرداخته شودکه بطور خلاصه می‌توان به برخی از آنها اشاره نمود:
الف) بهداشت فردی
▪ مسواک زدن حتی در موارد استفاده از دندان مصنوعی ضروری است. (اگر نصف قاشق چایخوری نمک را در یک لیوان آب حل کنید این محلول برای غرغره و شستشوی دهان مناسب است).
▪به طور مرتب استحمام نموده و لباس‌های خود را تعویض نمائید.
▪موها را تمیز و ناخن‌ها را کوتاه و پاکیزه نگهدارید .
▪بدن خود را خصوصاً در فصول سرد سال، گرم نگهدارید .
▪اگر پوست شما زخمی شد با ضدعفونی کردن آن از عفونی شدن زخم جلوگیری کنید .
ب) تغذیه متعادل
▪ از پرخوری و کم‌خوری اجتناب کنید. سه وعده غذای اصلی و دو وعده سبک‌تر در بین آنها معمولاً مناسب است. ▪از سبزیجات و میوه‌جات متنوع استفاده کنید .
▪سعی کنید گوشت قرمز را کمتر و به جای آن گوشت مرغ و ماهی میل فرمائید .
▪شکر و نمک را کمتر مصرف نمائید .
▪شیر و فراورده‌های آن را در برنامه غذائی روزانه فراموش نکنید .
▪روزانه حداقل هشت لیوان مایعات ترجیحاً آب ساده بنوشید .
ج) ورزش
▪ عدم تحرک عامل مهمی در ایجاد یبوست، خمودگی و پیری زودرس می‌باشد .
▪نرمش و پیاده‌روی منظم و مداوم بهترین ورزش در دوران سالمندی است، خصوصاً اگر دسته جمعی با همسن و سالان انجام پذیرد .
▪فعالیت‌های بدنی سبک در پیشگیری از بیماری‌های شایع دوران سالمندی از جمله بیماری‌های قلبی مؤثر است، ورزش در بهبود پوکی استخوان و بیماری‌های مفاصل، فشار خون و افسردگی‌ها بسیار مفید است.
▪ سعی کنید ۳۰ دقیقه صبح و ۳۰ دقیقه شب پیاده‌روی نمائید. (درصورت وجود بیماری لازم اســـــــت ورزش با مشورت پزشک انجام گیرد).
د) خواب
▪خواب راحت و کافی در طول شب موجب نشاط در طول روز می‌باشد .
▪برای داشتن خوابی راحت در سراسر شب، بهتر است سر وقت بطور منظم و با لباس راحت به رختخواب بروید .
▪اگر از میزان خواب شما کاسته شده است نگران نباشید این پدیده در سنین بالا طبیعی است .
▪از خوابیدن در روز بمدت طولانی اجتناب نمائید. چرت زدن در طول روز باعث بی‌خوابی در شب می‌شود .
▪از مصرف خودسرانه داروها خصوصاً داروهای خواب‌آور خودداری کنید .
▪ از مصرف قهوه در ساعات قبل از خواب خودداری نمائید .
▪ نوشیدن یک لیوان شیر گرم قبل از خواب توصیه می‌شود .
هـ) عدم مصرف دخانیات
▪ استفاده از انواع دخانیات مانند سیگار، قلیان، پیپ و … بسیار مضر است .
▪ مصرف دخانیات خطر بیماری‌های قلبی و عروقی، بیماری قند، ناراحتی ریوی و گوارشی را افزایش می‌دهد .
و) اجابت مزاج
▪ بدلیل کمی تحرک، یبوست در این دوران شایع است .
▪ اگر از ایجاد نفخ شکم به دنبال مصرف میوه‌جات و سبزیجات ناراحت هستید، می‌توانید آنها را پخته مصرف کنید تا نفخ کمتری ایجاد کند (یا اینکه برای کاهش نفخ شکم از داروهای خانگی مثل عرق نعناع استفاده نمائید).
▪از داروهای ملین جهت اجابت مزاج استفاده نکنید، زیرا این داروها مانع کار کردن طبیعی روده‌ها می‌شوند .
▪ در صورت مشاهده خون در مدفوع و یا سیاهرنگ شدن مدفوع به پزشک مراجعه نمائید .
▪ برای اجابت مزاج راحت‌تر استفاده از میوه‌جات و سبزیجات، انجام تمرینات ورزشی یا پیاده‌روی، نوشیدن آب بخصوص بعد از برخاستن از خواب، و رفتن به توالت هر روز در موقع معین بسیار مؤثر است.
ز) پیشگیری از بروز حوادث
▪ همه مردم در معرض حوادث قرار دارند اما سالمندان در مقابل حوادث آسیب پذیرترند. ۷۵٪ از حوادثی که برای سالمندان ایجاد می‌شود در محیط منزل اتفاق می‌افتد.
▪ شایع‌ترین حوادث، زمین خوردن است که در اثر عدم تعادل بعلت سرگیجه بوده و موجب شکستگی استخوان‌ها می‌شود .
▪ با گذشت زمان استخوان‌ها پوک و شکننده می‌شوند. این امر در زنان در دوران یائسگی شایع‌تر می‌باشد که با تغذیه و ورزش مناسب می‌توان از پیشرفت آن جلوگیری کرد.
▪شکستگی استخوان درافراد مسن به آسانی جوش نمی‌خورد و موجب زمینگیر شدن فرد می‌گردد، بنابراین باید از آن پیشگیری کرد.
▪از حرکت‌های ناگهانی و سریع اجتناب کنید مخصوصاً هنگام برخاستن از رختخواب ابتدا کمی بنشینید و بعد بایستید .
▪ از کفش و دمپائی مناسب استفاده کنید تا احتمال لیزخوردن کمتر شود، مثلاً دمپایی ابری برای حمام مناسب نیست.
▪ هنگام عبور از پله‌ها برای اطمینان بیشتر از نرده‌ها کمک بگیرید.
▪ از راه رفتن در مکانی که نور آن کم است پرهیز کنید.
▪ برای داشتن دید بیشتر پس از معاینات پزشکی از عینک مناسب استفاده نمایید
ح) فعالیت‌های اجتماعی
▪ فعال بودن در اجتماع موجب سلامتی و شادابی شما می‌شود.
▪با برقراری دوستی با دیگران و مشارکت در کارهای اجتماعی و انسان دوستانه سلامتی را نزد خود و دیگران تأمین نمایید .
▪ زندگی و تماس نزدیک با اعضاء خانواده در حفظ شادابی و سلامت شما امری حیاتی است.
▪ با انجام فرایض دینی، تفحص در امور مذهبی، رفتن به مساجد و زیارت اماکن مذهبی اعتقادات مذهبی خود را هر چه بیشتر تقویت نمایید که باعث آرامش دل و تسلای روح می‌گردد.
▪ مسائل مربوط به بخش پزشک و بیماری‌های سالمندان یک مساله انتزاعی و منحصر به فرد نبوده و شامل مشکلات فیزیکی و بیماری‌های جسمی، روان شناختی و اجتماعی است.
▪ توجه به مسائل اجتماعی برای سالمندان در مقایسه با سایر گروه‌ها به دلیل داشتن نیازهای خاص اجتماعی از قبیل پشتیبانی‌های مالی، مسکن و حفظ احترام به شخصیت بسیار حائز اهمیت است.
ط) بیماری‌های سالمندان
بیماری‌های قلب و عروق و به ویژه فشار خون در بین آنها بسیار رایج و خطرناک است. شایع‌ترین نوع بیماری فیزیکی در سالمندان، بیماری‌های مربوط به دستگاه‌های حرکتی است که باعث می‌شود سیستم حرکتی بدن مثل عضلات، مفاصل و استخوان‌ها در سنین بالا دچار فرسودگی و کمبود موادی مثل کلسیم شود. آمارها نشان می‌دهد 4/ 53 درصد سالمندان از اختلالات حرکتی شکایت دارند.
دردهای مفاصل بویژه آرتروز و پوکی استخوان باعث بروز مشکلات در سیستم حرکتی سالمند می‌شود، بنابراین این افراد آن طور که باید و شاید تحرک نداشته و از دست دادن تحرک باعث بروز یک سری مسائل اضافی برای سالمندان می‌شود. سکته‌های مغزی در سالمندان باعث بروز مشکلات برای خانواده، اجتماع و مسئولانی که از سالمندان نگهداری می‌کنند، می‌شود.
آزمایشگاه در سلامت سالمندان:
پزشکان توصيه مي‌کنند در سنين سالمندی هر چند وقت يکبار به پزشک مراجعه کرده و اجازه بدهيد پزشک با توجه به وضعيت بدني شما و سوابق خانوادگي‌تان سلامت شما را تحت کنترل قرار دهد و از روش‌های تشخیصی و آزمایشگاهی بهره جسته تا برای سلامت شما گام بردارد. انجام آزمایش‌های دوره‌ای در افراد میانسال و سالمند بعنوان یکی از اصول پیشگیری و درمان می‌باشند؛ نیاز به انجام این آزمایشات، بر اساس سن، جنس و سابقه خانوادگی بیماری‌ها تعیین می‌شود. برخی معاینات، اندازه‌گیری و تست‌های آزمایشگاهی در تشخیص سریع مشکلات قابل درمان نقش بسیار مهمی دارند. دوره سالمندی که بر اساس منابع علمی به دوران زندگی بعد از 60 سالگی اطلاق می‌شود عموماً مقارن با تغییراتی در وضعیت جسمی و در سیستم‌های مختلف بدن از جمله دستگاه گوارش، دستگاه گردش خون و سیستم ایمنی بدن است. کاهش فعالیت سیستم ایمنی بدن، سالمندان را در مقابل عوامل مختلف عفونی و بروز سرطان‌های مختلف آسیب پذیر می‌کند. بسیاری از اختلالاتی که در سالمندان منجر به عوارض و اثرات گاه غیر قابل جبران می‌شود، اگر به هنگام و درست تشخیص داده شوند براحتی قابل پیشگیری هستند و این امر اهمیت آزمایش‌های دوره‌ای را در دوران سالمندی گوشزد می‌کند. گرچه آزمايش‌ها و بررسي‌هاي اين دوره از زندگي نيز در مردان و زنان تفاوت‌هايي با هم دارد، ولی آزمایشات شمارش کامل سلول‌های خونی، اندازه‌گیری چربی، اندازه‌گیری قند خون ناشتا و بررسی عملکرد ارگان‌های مهم (کبد، کلیه، تیروئید) از جمله آزمایش‌های دوره‌ای محسوب می‌شوند.
همچنین با توجه به شرایط سنی و یا اقلیمی آزمایش‌های دیگری نیز همچون اندازه‌گیری سطح ویتامین D، اندازه‌گیری ذخایر آهن (فریتین)، بررسی مدفوع از نظر خون مخفی و بررسی پروستات توصیه می‌شوند که بشرح زیر می‌باشند:
شمارش کامل سلول‌های خونی:
در این آزمایش گلبول‌های قرمز، سفید و پلاکت‌ها، همچنین هموگلوبین و هماتوکریت و اندازه و درصد سلول‌های خونی تعیین می‌شود. این آزمایش یکی از مهم‌ترین آزمایش‌های دوره‌ای می‌باشد که در تشخیص علت ضعف، کم‌خونی، عفونت و بسیاری از اختلالات به پزشک کمک می‌کند. شمارش کامل سلول‌های خونی (گلبول‌های قرمز، سفید و پلاکت‌ها، هموگلوبین و هماتوکریت و اندازه و درصد سلول‌های خونی)، تعيين آهن سرم و ظرفيت تام اتصال آهن (TIBC) و نيز مقادير ذخاير آهن (فريتين)، ويتامين 12B و اسيد فوليك كه هر دو در خونسازي مؤثر هستند، باید در افراد سالمند سالی یک بار چک شوند.
آزمایش قند خون:
گلوکز منبع اصلی انرژی بدن است و مقدار آن به صورت طبیعی پس از خوردن غذا افزایش می‌یابد. افزایش گلوکز باعث ترشح انسولین از غده پانکراس می‌شود که این هورمون به سلول‌های بدن کمک می‌کند که از گلوکز استفاده کنند. در صورت بالا بودن مقدار گلوکز، ممکن است آسیب‌های جبران ناپذیری به چشم‌ها، کلیه‌ها، اعصاب و عروق خونی وارد شود. چند نوع آزمایش قند خون وجود دارد که شامل اندازه‌گیری قند خون ناشتا، 2 ساعت پس از خوردن غذا و غیر ناشتا و چند نوع تست بنا بر تشخیص پزشک می‌باشد. سالمندان به علت کاهش ترشح انسولین یا مقاومت سلول‌ها در خطر ابتلا به دیابت قرار دارند و البته سابقه خانوادگی نیز ریسک ابتلا به این بیماری را بالا می‌برد. با نزديک شدن به سن 45 سالگي به ويژه افراد دچار اضافه وزن يا دارای سابقه خانوادگي ابتلا به ديابت بايد بطور منظم به پزشک مراجعه کرده و آزمايش قند خون دهند. تمام افراد بالاي سن 40 سال بايد تحت آزمايش قند خون قرار بگيرند و اگر نتيجه طبيعي بود، هر دو سال يكبار و پس از50 سالگي هر سال يكبار تكرار شود. ابتلا به ديابت و يا به کارگيري درمان‌هاي نادرست در مواجهه با آن مي‌تواند سبب بروز بيماري‌هاي قلبي عروقي شود.
آزمایش چربی خون:
این آزمایش شامل اندازه‌گیری کلسترول و تری‌گلیسرید می‌باشد. بدن از کلسترول برای ساختن سلول‌ها و تولید هورمون‌ها استفاده می‌کند. مقدار زیاد کلسترول در بدن می‌تواند در داخل شریان‌ها رسوب کند و پلاک تشکیل دهد و این پلاک‌ها شانس ایجاد حمله قلبی را بالا می‌برند. HDL یا لیپوپروتئین با غلظت بالا که یکی از اجزای تشکیل دهنده کلسترول است، به بدن در دفع چربی کمک می‌کند. به این چربی، چربی خوب گفته می‌شود زیرا بالاتر بودن آن شانس بیماری‌های قلبی را کاهش می‌دهد. LDL یا لیپوپروتئین با غلظت پایین مسئول حمل چربی‌ها از کبد به سلول‌های بدن می‌باشد و در صورتی که مقدار آن بالا باشد، خطر بیماری‌های قلبی عروقی را بالا می‌برد. تری‌گلیسریدها مسئولیت ذخیره چربی و تأمین انرژی را بر عهده دارند و افزایش آنها همراه LDL باعث افزایش خظر ابتلا به بیماری‌های قلبی عروقی می‌شود. از آنجایی که افزایش سن با کاهش تحرک و سوخت و ساز بدن همراه است و همه اینها موجب افزایش چربی‌ها و به تبع آن عوارض تجمع آنها نظیر گرفتگی عروق می‌گردد، لذا توصیه می‌شود چربی‌های خون بصورت دوره‌ای بخصوص در افراد با سابقه خانوادگی چربی بالا و افراد مبتلا به بیماری‌های قلبـــــی عروقی اندازه‌گیری شود. از آنجا که افزايش ميزان کلسترول بد (LDL) و تري‌گليسيريد مي‌تواند براي قلب و عروق خطرآفرين باشد و جدي‌ترين عامل خطر گرفتگي عروق قلب و ساير عروق بدن محسوب مي‌شود، لذا چک این آزمایش‌ها در سالمندان مستعد سالی یک بار ضرورت دارد.
بررسی عملکرد کبد:
کبد عملکردهایی چون تبدیل مواد غذایی به انرژی و از بین بردن مواد سمی را بر عهده دارد. برای بررسی عملکرد کبد، مقدار پروتئین، آلبومین، بیلی‌روبین و آنزیم‌های کبدی سنجیده می‌شود.
بررسی عملکرد کلیه:
کلیه‌ها مسئول دفع مواد زاید از خون و حفظ سطح آب بدن می‌باشند. در صورت درست عمل نکردن کلیه‌ها میزان کراتینین و اوره خون بالا می‌رود، همچنین عدم نوشیدن آب کافی نیز باعث بالا رفتن اوره خون می‌شود.
بررسی عملکرد غده تیروئید:
غده تیروئید به شکل پروانه می‌باشد و در جلوی گردن قرار می‌گیرد. تیروئید، از ید غذا استفاده می‌کند تا هورمون‌های تیروئیدی را تولید کند. این هورمون‌ها در کودکی برای رشد و تکامل مغزی لازم هستند و در دوران بزرگسالی، نحوه استفاده از انرژی در بدن را تنطیم می‌کنند. در بررسی عملکرد تیروئید، هورمون تحریک کننده تیروئید (TSH)، هورمون‌های تیروئیدی T3 و T4 به صورت کلی و یا آزاد اندازه‌گیری می‌شوند. پس از 60 سالگي هر دو سال يکبار بايد عملکرد تیروئید، با چک آزمایشات TSH ،T3 و T4 بررسي گردد.
بررسی الکترولیت‌ها:
الکترولیت‌ها مولکول‌های با بار مثبت یا منفی هستند که در سلول‌ها، خون و مایعات بافتی یافت می‌شوند. این مولکول‌ها شامل سدیم، پتاسیم، کلسیم، فسفر، منیزیم، کلر و بیکربنات هستند و با اندازه‌گیری آنها، عملکرد کلیه و غدد بررسی می‌گردد.
بررسی مدفوع از نظر وجود خون مخفی:
این تست از آزمایش‌های بسیار مهمی است که سلامت روده‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهد. از آنجا که در صورت وجود مشکلی در روده‌ها، علائم بسیار دیر بروز می‌کنند، بررسی دوره‌ای روده‌ها از ارکان مهم آزمایش‌های چک‌آپ می‌باشد. تعیین نمونه مدفوع برای پی بردن به این موضوع كه آیا یك خونریزی غیرعادی وجود دارد یا نه، براي تشخيص زودرس سرطان روده بزرگ كه دومين عامل مرگ و مير زنان در اثر سرطان می‌باشد، بصورت ساليانه توصيه مي‌شود.
بررسی کمبود ویتامین‌ها:
ویتامین B12، اسید فولیک و ویتامین D از جمله مواردی هستند که ممکن است نیاز به بررسی داشته باشند. بدن از ویتامین B12 برای ساختن سلول‌های خونی و حفظ یک سیستم عصبی نرمال استفاده می‌کند. این ویتامین در غذاهای گوشتی موجود است و اندازه‌گیری آن در افراد گیاه‌خوار توصیه می‌شود. این ویتامین معمولاً همراه اسید فولیک اندازه‌گیری می‌شود زیرا کمبود آن منجر به کم‌خونی می‌شود. اسید فولیک نیز از ویتامین‌های گروه B است که در ساخت سلول‌های خونی و رشد طبیعی بدن دخیل است. ویتامین D در حفظ سطح کافی کلسیم و فسفات در خون و جذب کلسیم به خون و استخوان نقش دارد. کمبود ویتامین D در افرادی که در معرض نور کافی خورشید قرار نمی‌گیرند و یا دریافت کافی ویتامین D در رژیم غذایی خود ندارند، مشاهده می‌شود.
همچنین مردها باید دو معاینه پزشكی را در زمینه پروستات انجام دهند: یكی، معاینه مقعدی توسط پزشك و دیگری آزمایش خون به لحاظ (P.S.A) كه بالارفتن آن می‌تواند نشانگر یك سرطان پروستات زودرس باشد. زنان نیز باید یك ماموگرافی را همراه با معاینات عادی بیماری زنان و آزمایش پاپ‌اسمیر جهت شناخت زودرس سرطان دهانه رحم و التهاب و عفونت‌هاي آن انجام دهند. در صورت ارثی بودن پوكی استخوان در خانواده، چک آزمایشات مربوطه لازم است.
سلامت سالمندان دارای اهمیت ویژه‌ای است، لذا با بررسی بموقع و بکارگیری تست‌های آزمایشگاهی می‌توان در راستای پیشگیری از عوارض جسمی ایشان تلاش نمود تا جامعه‌ای با سالمندان سالم‌تر را شاهد باشیم. افزایش جمعیت سالمندان در ایران هشداری است به مسئولان که به مسائل رفاهی و حمایتی سالمندان بیشتر توجه کنند تا در آینده با مشکلات قشر سالمند روبه رو نشویم. مسلماً با رشد پدیده کهنسالی در جامعه، این موضوع نیاز به برنامه ریزی کلان کشوری و نظارت و اجرا دارد تا جامعه‌ای با سالمندان شاداب و بدون مشکل داشته باشیم.
برای دانلود پی دی اف بر روی لینک زیر کلیک کنید
ورود / ثبت نام