کنترل کیفیت در انگل‌شناسی
نویسنده: محمدرضا یزدانی کارشناسی ارشد ایمنولوژی دانشگاه علوم پزشکی شیراز
علت اصلی درخواست انـــجام آزمايش خون در مدفوع توسط پزشکان، غربالگري (Screening) زخم‌های دستــگاه مــعده- روده‌ای است. در بررسی‌های انجام‌شده در امریکا 6-2% افراد، دارای آزمـــايش OB مثبــت بوده‌اند که از این تعـــداد در 10-5% موارد، بيماري کارسينوما و در 40-20% موارد، بيماري آدنوما تشخيص داده شده است.
کانسر کولورکتال شایع‌ترین کانسر در امريکا بوده و بیشترین علت مرگ‌ومير را تشکيل می‌دهد، بنابراين تشخيص کانسر کولورکتال در مراحل اوليه با انجام تست‌های غربالگري سبب کاهش ميزان مرگ‌ومیر می‌گردد.
بـراي اطمينـان از درسـتي آزمایش‌های انگل‌شناسی بايـد مراحـل جمع‌آوری نمونـه، آماده‌سازی، نگهداري معرف‌ها و ارائـه گـزارش نهـايي تحـت كنتـرل بـوده و آزمـايش بـه روش استاندارد انجام شود.
الف) نمونه‌برداری:
- نمونه‌برداری بايد به نحوي انجام پذيرد كه امكان تشخيص و جداسازي هر انگلي وجود داشته باشد.
- نمونه‌ها بايد در يك ظرف دهان گشاد تميز پلاستيكي يا مومي جمع‌آوری گردد. درپيچ ظرف بايد كاملاً محكم باشد تا رطوبت نمونه حفظ گردد.
- نمونه‌ها نبايد با آب يا ادرار مخلوط شود زيرا سبب بی‌حرکت شدن تروفوزوئيت تک‌یاخته و يا موجب از بين رفتن آن می‌گردد.
- آلودگي اتفاقي نمونه با خاك و يا آب ممكن است باعث شود كه نمونه به ارگانیسم‌های داراي زندگي آزاد كه موجود در آب و يا خاك می‌باشند، آلوده شوند.
- جمع‌آوری نمونه از توالت فرنگي و غیره نيز مناسب نیست.
ب) تداخل مواد:
عـدم مصـرف مـواد غذایـی از قبیل گوشت قرمز و ماهی، ســبزیجات، داروهـا به‌خصوص ویتـامین C، ترکیبـات آهن‌دار و داروهـای ضدالتهابی غیراستروئیدی به مدت 3 روز قبل از آزمایش ضروری است.
بعضي از مواد مانند روغن‌های معدني، باريم (بلوره‌ها مانع مشاهده انگل به‌خصوص تک‌یاخته‌ها مي‌گردند)، بيسموت، آنتی‌بیوتیک‌ها (تتراسيكلين)، داروهاي ضدمالاريا و مواد غیرقابل جذب تركيبات ضداسهالي در جداسازي انگل‌های روده‌ای تداخل می‌کنند. بعد از مصرف مواد فوق به‌وسیله بیمار ممکن است براي مدت يك تا چند هفته نتوان انگل را تشخيص داد.
ج) ثبت مشخصات نمونه:
هر نمونه بايد داراي مشخصات نام بيمار، نام پزشك، شماره آزمايشگاه، تاريخ و زمان جمع‌آوری نمونه باشد. برگه درخواست پزشك بايد ضميمه شده و در آن اطلاعات اضافي مانند تشخيص احتمالي بيماري با توجه به علائم آن و يا تاريخچه مسافرت به منطقه خاص و اطلاعات مورد لزوم ديگر درج گرديده باشد.
د) تعداد نمونه
حداقل سه نمونه، به‌صورت هرروز يا يك روز در ميان بايد جمع‌آوری گردد. (به دليل اينكه معمولاً بعضی از تک‌یاخته‌ها و تخم کرم‌ها به‌صورت تناوبي دفع می‌گردند).
در مواردي كه بيمار اسهال و درد شكم نداشته باشد می‌توان دو نمونه را به‌طور معمول و یک نمونه را بعد از استفاده از يك مسهل مانند سولفات منيزيم و غیره جمع‌آوری نمود. از مسهل‌های روغني نباید استفاده كرد زيرا روغن باعث كندي حركت تروفوزوئيت شده و به علت تغيير شكل انگل، تشخيص را مشكل می‌سازد.
در صورت مثبت بودن آزمايش انگل در نوبت اول، حتماً دو نوبت ديگر نيز بايد مورد بررسي قرار گيرد، چون ممكن است بيمار به دو يا چند انگل مختلف آلوده باشد.
ه) زمان جمع‌آوری:
اگر نمونه‌های مدفوع به‌صورت يك روز در ميان جمع‌آوری گردد، 3 نمونه را بايد حداكثر در فاصله زماني 10 روز جمع‌آوری كرد. اگر منظور جمع‌آوری 6 نمونه (تشخیص آمیبیاز) باشد، بايد آن‌ها را حداكثر در فاصله زماني 14 روز جمع‌آوری كرد.
و) زمان صحيح آزمايش نمونه بعد از جمع‌آوری:
بستگي به روش جمع‌آوری نمونه در آزمايشگاه دارد، چون بعضي از آزمایشگاه‌ها از مواد نگهدارنده استفاده می‌کنند.
زمان صحيح به شرح زير است:
Liquid (Watery): بايد در فاصله زماني 30 دقيقه بعد از جمع‌آوری نمونه آزمايش شود.
Soft: بايد در فاصله زماني 30 دقيقه بعد از جمع‌آوری نمونه آزمايش شود.
Semi formed: بايد در فاصله زماني 60 دقيقه بعد از جمع‌آوری نمونه آزمايش شود.
Formed: همان روز يا روز بعد می‌تواند آزمايش شود.
- می‌توان نمونه را در يخچال 5-3 درجه سانتی‌گراد نگهداري نمود كه در اين حالت، تخم‌ها، لاروها و کیست‌های تک‌یاخته‌ها تا چند روز بدون تغييرشكل حفظ می‌شود، اما بايد مراقب بود كه نمونه‌ها يخ نزند، چون در اثر نگهداري در دماي زير صفر، خصوصيات ظاهري انگل تغيير می‌کند. نمونه نگهداري‌شده در يخچال براي انجام آزمايش مستقيم به‌هیچ‌وجه مناسب نيست چون تروفوزوئيت تک‌یاخته از بين می‌رود. همچنين نمونه‌ها را به‌هیچ‌وجه نبايد در انكوباتور قرار داد، به علت اينكه دماي آن باعث تخريب انگل می‌گردد.
ذکر این نکته لازم اسـت کـه تسـت OB را می‌توان تـا 6 روز پس از جمع‌آوری نمونه‌های مدفوع انجام داد به‌شرط آن‌که در این مدت نمونه‌ها در دمای 4 درجه سانتی‌گراد در یخچال نگهداری شوند.
قوام نمونه
قوام نمونه ممكن است از آبكي تا كاملاً شكل‌دار و حتي سخت (hard) متغير باشد که می‌توان در موقع نمونه‌گیری آن‌ها را بررسي نمود و در ابتدا نمونه‌های آبکي و شل را آزمايش نمود.
طبق نظريه سازمان جهاني بهداشت، بيشتر تقسيمات زیر مدنظر بوده و بايد ثبت و گزارش گردد.
Watery, Loose, Soft. Formed
تروفوزوئيت آمیب‌ها و تاژک‌داران بيشتر در نمونه‌های آبكي يا شل ديده می‌شود و سريعاً در درجه حرارت اتاق از بين می‌روند. همچنين ممكن است در نمونه نرم (soft) نيز تروفوزوئيت تک‌یاخته‌ها مشاهده گردد. معمولاً خصوصيات ظاهري کیست‌های موجود در نمونه شكل‌دار، در درجه حرارت اتاق و در فاصله زماني يك روز تغيير نمی‌کند. تخم‌ها و لاروها در هر نمونه‌ای با هرگونه قوام ممكن است مشاهده گردند اما در نمونه‌های آبكي به علت رقيق بودن نمونه، شانس يافتن آن‌ها كم می‌شود.
بررسي خصوصيات ظاهري نمونه:
اصولاً بررسي ظاهر مدفوع و گزارش كامل آن به پزشك اهميت بسيار زيادي جهت تشخيص بيماري دارد. اين بررسي كمك بسيار زيادي به تشخيص عفونت‌های انگلي، یرقان‌ها، خونریزی‌های دستگاه گوارش، اسهال، سوء‌جذب و غیره می‌نماید، بنابراين بايد شکل و قوام، رنگ، وجود موکوس، خون، مواد غذایی هضم‌نشده و سایر موارد بررسي و به پزشک گزارش گردد.
بررسي خصوصيات ظاهري نمونه مدفوع بايد روي نمونه‌های تازه انجام شود و نمی‌توان اين بررسي را در نمونه‌های موجود در ماده نگهدارنده انجام داد.
کنترل کیفی در انگل‌شناسی
براي انجام کنترل کیفی در بخش انگل‌شناسی رعايت نكات ذيل ضروري است:
مراحل جمع‌آوری نمونه بايد به روش استاندارد انجام شود.
انجام آزمايش كامل مدفوع و گزارش كامل از نظر رنگ، قوام، خون، موكوس، غـذاي هضم‌نشده، WBC،RBC و … ضروري است.
كيفيت معرف‌ها بايد در موقع استفاده يا به‌صورت هفتگي بررسي گردد. محلول‌ها بايـد عاري از هرگونه آلودگي باكتريايي يا قارچي باشند.
محلول يد به رنگ چاي پررنگ بوده و در صورت كمرنگ شدن بايد دور ريخته شود. براي كنترل كيفيت محلول يد می‌بایست نمونه مدفوع حاوي گلبول سفيد و عاري از انگل را با محلول يد مورد آزمون، رنگ‌آمیزی نمود. اگر گلبول‌های سـفيد توانـايي جـذب رنـگ يـد را داشته باشند، تک‌یاخته‌ها نيز قادر به جذب محلول يد خواهند بود. در رنگ‌آمیزی بـا محلـول يد، سيتوپلاسم تک‌یاخته بايد به رنگ زرد طلايي و مواد نشاسته‌ای به رنگ قهوه‌ای و كروماتين هسته به رنگ قهوه‌ای روشن تا تيره مشاهده شود.
جهت كنترل كيفيت آزمايش تغليظ با فرمالين- اتيل استات (اتر) و روش سولفات روي بايد به نكات زير توجه داشت:
- برداشت نمونه از قسمت‌های مناسب مدفوع (قسمت‌های حـاوي موكـوس، خـون) انجام پذيرد.
2- مواد و محلول‌ها به روش استاندارد تهيه شوند.
3- سرعت و زمان سانتريفوژ رعايت شود.
4- گسترش با غلظت مناسب تهيه شود.
5- لوله محتوي رسوب تا پايان مراحل انجام آزمايش و گزارش نهايي نگهداري شود. معرف‌های مورداستفاده بايد در زمان آزمايش بررسي گردنـد. محلـول سـرم فيزيولـوژي، سولفات روي و فرمالين بايد شفاف و بدون آلودگي مرئي باشند. براي كنترل كيفيت آزمايش تغليظ بايد نمونه‌های مثبت شناخته شده تغلـيظ و كيفيـت مطلوب ارگانیسم‌ها بررسي گردد. اين اقدام می‌بایست حـداقل هـر سـه مـاه (خصوصاً پـس از كنترل سرعت سانتريفوژ) انجام پذيرد.
- وزن مخصوص سولفات روي بايد به‌طور ماهانه بررسي شود. وزن مخصوص در نمونه‌های تازه 1/18 و در نمونه‌های نگهداري شده در فرمالين 1/20 است، در غير این‌صورت بـا اضـافه كردن سولفات روي يا آب مقطر تنظيم می‌شود. در صورت خريد سولفات روي، بايد نمونه‌های شناخته‌شده حاوي انگل مورد آزمايش قرار گرفته و كيفيت مطلوب انگل‌ها بررسي گردد.
- در مرحله گزارش نهايي بايد تمامي سطح لامل با عدسي با بزرگنمـايي 10× بررسـي گردد. در صورت عدم مشاهده مورد مشكوك در بزرگنمايي 10×، حداقل یک‌سوم لام با بزرگنمايي40× بررسي گردد. از آنجائی که تک‌یاخته‌ها باعث انعكاس نور می‌شوند، نبايد براي بررسي از نور زياد اسـتفاده شود.
برای کنترل تست خون مخفی می‌توان مقداری خون را در آب مقطر حل کرده و با نمونه مخلوط و برای آزمایش ارسال نمود. بعضی از منابع ذکر می‌کنند برای کنترل کیفی تست OB از چهار لوله استفاده شود و در لوله اول خون کامل در لوله دوم رقت 1/10 در لوله سوم رقت 1/100 و در لوله چهارم رقت 1/1000 از خون کامل ریخته شود و تست OB روی آن انجام گردد.
رفرنس:
کنترل کیفیت در آزمایشگاه، دکتر فریده رضی
انتشارات آزمایشگاه مرجع سلامت، دکتر شهلا فارسی، سال 1387
بررسی و مقایسه حساسیت روش‌های شیمیایی رایج در تشخیص خون مخفی در مدفوع، دکتر لامع اخلاقی
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12056259/
برای دانلود فایل pdf بر روی لینک زیر کلیک کنید
ورود / ثبت نام
بسیار عالی