اهمیت ژنتیک در سلیاک
نادیا شافعی:دکترای تخصصی پزشکی مولکولی-دکترای علوم پزشکی کردستان
شادی سایبان:کارشناسی ارشد ژنتیک پزشکی-دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی
بيماري سلياك كه به نام‌های اسـپروي سلياك و آنتروپاتي حـساس بـه گلـوتن نيـز ناميده می‌شود، يك اختلال خودايمني است. در افـرادي كـه از نظـر ژنتيكـي مـستعد بـه بيماري سلياك هـستند، خـوردن گلـوتن كـه بخشي از ساختمان بسياري از غلات است بـا پاسخ ايمني نامناسب منجر به آسـيب مخـاط روده می‌شود. در اين بيماري پرزهاي روده‌اي از بين می‌رود و قابليـت جـذبي روده كـاهش می‌یابد. بيمـاري تظـاهرات بـاليني گونـاگون دارد و در هر سني ممكن اسـت بـروز نمايـد. این بيمــاري در كــودكي و نوجــواني و حتــي بزرگـسالي شـايع اسـت. حـدود 20 درصـد بيماران هنگـام تـشخيص، سـن بـيش از 60 سال دارند. در مطالعه‌ای که اخیراً در اروپا انجام شده است نشان داده شده که با تست‌های سرولوژیک تقریباً 21% بیماران سلیاک قابل شناسایی هستند.
شیوع این بیماری در زنان 1/5 تا 2 برابر بیشتر از مردان است و در میان افرادی که دارای اقوام درجه اول مبتلا به این بیماری هستند شیوع 10 تا 15 درصد، در بیماران دارای دیابت نوع 1 و 3 تا 16 درصد، تیروئیدیت هاشیموتو 5 درصد، سندرم داون 5٪، سندرم ترنر 3٪ و کمبود ایمنوگلوبین A، 9% افزایش می‌یابد.
استعداد ژنتیکی مهم‌ترین فاکتور در بروز این بیماری است. نقــش هــر دو فــاكتور ژنتيكــي و محيطــي در پاتوفيزيولوژي بيماري سلياك مورد بررسي قرار گرفته است. شيوع آن در دوقلوهاي تك تخمكي حـدود 75% و در افرادی که دارای فامیل درجه اول با بيماری سلياك هستند در حدود 10% تا 15% است.
مؤلفه‌ی اصـلي اسـتعداد ژنتيكـي بـه بيمـاري سـلياك در ناحيـه HLA روي كروموزوم شـماره شـش قـرار دارد. بيمـاري سـلياك همراهـي قابل‌توجهی با آنتـي‌ژن‌هـاي HLA class II خـصوصاً DQ2 و DQ8 دارد. البته بايد ذكر كرد كه آلل‌های HLA فقط بخشی از استعداد ژنتيكي به بيمـاري سـلياك را توجيـه می‌کنند.
آنتروپـاتي موجـود در سلياك به احتمال فراوان ناشي از آسيب ايمني بـه سلول‌های مخاطی روده باريك اسـت، تغييـر در نفوذپذیری مخاط روده بـه پپتيـدهاي گليادين می‌تواند شروعي براي اتفاقـات پاتوفيزيولوژيـك در بيمـاري سلياك باشد. اين پپتيدها كه در برابر آنزیم‌های معده و پانكراس مقاوم هستند با استفاده از تغييرات بوجود آمده در نفوذپـذيري ديـواره روده، به لامينا پروپرياي روده كوچك می‌رسند. تـرانس گلوتامينـاز بـافتي نقش مهمي را در پاسخ ايمني بازي می‌کند و در بافت‌های متعدد بدن وجود دارد، اين آنزيم اصلی‌ترین اتـوآنتي‌ژن در بيمـاري سـلياك است و علاوه بر ساير عملكردها می‌تواند باقیمانده‌های گلوتامين را دآمينه كند، پپتيدهاي حاصل از دآميناسيون كه شارژ منفي دارند تمایل بسیار زيادتري به HLA-DQ2 و DQ8 دارند و نقش كليدي در پاسخ ایمنی در بيماري سلياك دارند.
يكـي از ايـن پپتيـدها داراي تـوالي 33 اسيد آمينه‌اي و فعال‌كننده قوي رده خاصـي از سلول‌های T بيمـاران سلياكي است. انفيلتراسيون لنفوسیت‌های CD4+ T بـه درون لامينـاپروپريا مشخصه بيماري سلياك فعال است. شناسايي پپتيدهاي گلوتن باندشده با HLA منجر به فعال شـدن لنفوسیت‌ها و گـسترش کلونی سلول‌های B و توليد آنتی‌بادی می‌شود. سـاير سـايتوكاين‌ها كـه توسط سلول‌های CD4+ T فعال‌شده توليـد می‌شوند مکانیسم‌های التهابی مختلف را تقويت كرده و باعث ضـايعات روده‌اي می‌شوند.
برای شناسایی افرادی که احتمالاً به بیماری سلیاک مبتلا هستند، یک نمونه خون گرفته و آن را از نظر آنتی‌بادی‌هایی که معمولاً در جریان خون افراد مبتلا به بیماری سلیاک وجود دارد، بررسی می‌کنند. پزشکان ممکن است دو آزمایش خون برای تشخیص بیماری سلیاک انجام دهند؛ اول آزمایش سرولوژی بررسی آنتی‌بادی‌های خون که سطح بالایی از پروتئین‌های آنتی‌بادی خاص نشان‌دهنده واکنش ایمنی به گلوتن است و دوم آزمایش ژنتیکی برای آنتی‌ژن‌های لکوسیتی انسان؛ HLA-DQ2 و HLA-DQ8 است. با این حال، گاهی اوقات ممکن است فرد بیماری سلیاک داشته باشد ولی این آنتی‌بادی‌ها در خون او وجود نداشته باشند.
اگر تفسیر نتیجه تست خون یا بیوپسی روده‌ی کوچک دشوار باشد، آزمایش ژنی (HLA) یک تست مفید خواهد بود. بیش از ۹۹ درصد افراد مبتلا به بیماری سلیاک دارای ژنHLA DQ2 ، HLA DQ8 یا بخشی از آن‌ها هستند. البته آزمایش ژنی به‌تنهایی نمی‌تواند بیماری سلیاک را تشخیص دهد. همزمان با انجام تست‌های بیماری سلیاک لازم است تا غذاهای حاوی گلوتن مصرف شود تا از دقت بالای نتایج به‌دست‌آمده اطمینان حاصل شود. پیشنهاد می‌شود تست‌های آنتی‌بادی دو بار در طی سه ماه انجام شود. تشخیص بیماری سلیاک بر اساس یک آزمایش خون به‌تنهایی قابل قبول نیست.
در حال حاضر آرزوی همه این است که بهترین آزمایش قطعی شناخته شود. مؤسسه‌ی تحقیقات سلامت و کیفیت AHRQ راهنمای جدیدی برای بیماران و پزشکان منتشر کرد. برنامه‌ی این مؤسسه مقایسه‌ی بین روش‌های آزمایشی موجود روی خون و روش استاندارد طلایی بیوپسی بود. تا حدودی آزمایش‌های روی خون مورد اعتماد و باارزش گزارش شده بودند و به همین دلیل بیوپسی برای مدت کوتاهی متوقف شد، اما بعد از مدت کوتاهی باز تشخیص قطعی و روش استاندارد طلایی همان روش بیوپسی شد.
در سال ۲۰۱۲ “انجمن اروپایی بیماری‌های روده و معده، ورم کبد و تغذیه کودکان “(ESPGHAN) دستورالعملی را منتشر کرد که در آن گفته شده بود اگر تستtTG و تست EMA و تست ژنتیکی بیماری سلیاک مثبت باشد، می‌توان از بیوپسی صرف‌نظر کرد. تست ژنتیکی همان بررسیHLA است. اینکه بتوان روش‌های تشخیصی غیرتهاجمی را به‌گونه‌ای به‌کار برد که به کمک آن‌ها به نتیجه‌ی قطعی رسید و از انجام روش‌های تهاجمی صرف‌نظر کرد، بسیار حائز اهمیت است چرا که انجام روش‌های تهاجمی باعث اعمال استرس فراوان به بیمار و احتمال ایجاد آلودگی و عفونت خواهد بود و وجود نیروهای متخصص جهت انجام آن لازم است.
منابع:
Rubio-Tapia A, Van Dyke CT, Lahe BD, et al. Predictors of family risk for celiac disease: a population-based study. ClinGastroenterolHepatol2008;6:983-7.
Volta U, Tovoli F, Caio G. Clinical and immunological features of celiac disease in patients with type 1 diabetes. Expert Rev GastroenterolHepatol2011;5:479-87.
Sattar N, Lazare F, Kacer M, et al. Celiac disease in children, adolescents and young adults with autoimmune thyroid disease. J Pediatr2011;158:272-5.
Wouters J, Weijerman ME, van Furth AM, et al. Prospective human leukocyte antigen, endomysium immunoglobulin A antibodies, and transglutaminase antibodies testing for celiac disease in children with Down syndrome. J Pediatr2009;154:239-42.
Frost AR, Band MM, Conway GS. Serological screening for coeliac disease in adults with Turner’s syndrome: prevalence and clinical significance of endomysium antibody positivity. Eur J Endocrinol2009;160:675-9.
Lenhardt A, Plebani A, Marchetti F, et al. Role of human-tissue transglutaminase IgG and anti-gliadin IgG antibodies in the diagnosis of coeliac disease in patients with selective immunoglobulin A deficiency. Dig Liver Dis 2004;36:730-4.
Hogberg L, Falth-Magnusson K, Grodzinsky E, Stenhammar L.Familial prevalence of coeliac disease: a twenty-year follow-upstudy. Scand J Gastroenterol 2003; 38: 61-5.
Boscolo S, Baldas V, Gobbi G, Giordano L, Cioni G, Ventura A,et al. Anti-brain but not celiac disease antibodies in LandauKleffner syndrome and related epilepsies. J Neuroimmunol2005; 160: 228-32
https://medlabnews.ir/%d8%b3%d9%84%db%8c%d8%a7%da%a9-2/
برای دانلود پی دی اف بر روی لینک زیر کلیک کنید
ورود / ثبت نام