انواع مطالعه در پژوهش‌های علوم پزشکی (1)
تألیف: دکتر احمد مردانی
مرکز تحقیقات سازمان انتقال خون، مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون
نشانه‌های اختصاری (Abbreviations)
AR attributable risk
BCG Bacillus calmette–guérin
DSRS disproportionate stratified random sampling
EPS equal probability of selection
NSAIDs non-steroidal anti-inflammatory drugs
OR odds ratio
PSRS proportionate stratified random sampling
RCT randomized controlled trial
RR relative risk
SRS simple random sampling
SRSWOR simple random sampling without replacement
SRSWR simple random sampling with replacement
WHO World Health Organization
مقدمه
در این فصل به معرفی انواع مطالعه (study types) در پژوهش‌های علوم پزشکی برای طرح پیشنهادی یا پروپوزال (proposal) جهت انجام پروژه پژوهشی (research project) و یا پایان‌نامه (thesis/dissertation) می‌پردازیم. تحقیق (investigation) و یا پژوهش (research) با احساس وجود یک مشکل و یا مسئله (problem) آغاز می‌گردد که در ذهن محقق (investigator) و یا پژوهشگر (researcher) به صورت یک سؤال مطرح می‌شود. فرآیند (process) منظم جمع‌آوری و تجزیه و تحلیل داده‌ها برای پاسخ به یک سؤال و یا یافتن راهی برای حل مشکل را تحقیق و یا پژوهش می‌نامند.
در علوم پزشکی، تحقیق منجر به افزایش شناخت و درک متخصصین از سلامتی، بیماری و فرآیندهای مراقبتی (تحقیق فرضیه‌سازی یا تولید فرضیه (hypothesis generation)) و ارزیابی روش‌های پیشگیری از ابتلا به بیماری‌ها، ارتقای سلامت و درمان بیماری‌ها و بهبود روش‌های درمانی و مراقبتی {تحقیق آزمون فرضیه (hypothesis testing)} می‌شود.
به‌طورکلی، در طرح‌های پژوهشی (research projects) محقق به دنبال دستیابی به سه نوع مختلف از اهداف (objectives) است که عبارتند از:
1- شناسایی مشکل
سؤال اصلی پژوهشگر این است که مشکل چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟
2- شناسایی علل به‌وجودآورنده و یا رخداد مشکل
3- یافتن راه‌هایی برای حل مشکل
طبقه‌بندی انواع مطالعه
روشی که محقق برای پاسخ‌گویی به سؤال‌ها و همچنین قبول و یا رد فرضیه‌های تحقیق انتخاب می‌کند را نوع مطالعه (study type) گویند که با توجه به محدودیت‌های اجرایی (زمان و منابع انسانی و مالی) و همچنین مباحث اخلاقی، بایستی بهترین نوع مطالعه تعیین و انجام شود. نوع مطالعه بخشی از طرح مطالعه (study design) است که بایستی قبل از آغاز مطالعه تعیین گردد. انتخاب نوع مطالعه به نوع مشکل و یا مسئله، میزان آگاهی موجود درباره مشکل، اعتبار و قابلیت دسترسی به داده‌ها، ملاحظه‌های اخلاقی (ethical considerations) و منابع انسانی و مالی موجود برای انجام مطالعه و یا قابلیت انجام مطالعه (feasibility) بستگی دارد (ملاک‌های انتخاب نوع مطالعه).
انواع مطالعه از زوایای مختلفی قابل طبقه‌بندی است که عبارتند از:
الف- انواع مطالعه از نقطه نظر کاربرد نتایج (results application)
1- مطالعه بنیادی (fundamental study) و یا پایه (basic) و یا محض (pure)
مطالعه‌ای است که با هدف توسعه و ارتقای دانش بشری انجام می‌شود، اما برای نتایج حاصله، کاربرد شناخته‌شده آنی لحاظ نشده است. به عنوان مثال می‌توان به “بررسی تأثیر بی‌وزنی در فضا بر روند تولیدمثل جانداران تک‌سلولی” و یا “بررسی واسطه‌های شیمیایی در فرآیند خواب” اشاره کرد. نتایج مطالعه‌های بنیادی و یا پایه به مکان و زمان اجرای تحقیق وابسته نیست و ممکن است همه و یا بخشی از آن در آینده کاربرد داشته باشد. مهم‌ترین علت انجام مطالعه بنیادی، کنجکاوی محقق در رسیدن به پاسخ است. لازم به ذکر است که مطالعه‌های بنیادی، زمان‌بر (time-consuming) و هزینه‌بر (expensive) هستند و عمدتاً توسط دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی انجام می‌شوند.
2- مطالعه کاربردی (applied study)
مطالعه‌ای که برای نتایج آن کاربرد مشخصی منظور شده است و هدف آن حل مشکل، پیش‌بینی و یا کنترل یک معضل است. در این مطالعه، دانش جدیدی که در نتیجه مطالعه بنیادی حاصل شده است، از نظر کاربرد عملی بررسی می‌شود. به عنوان مثال می‌توان “بررسی عوامل خطر (risk factors) بیماری‌های قلبی و عروقی در ایران در سال 1396” را نام برد. برخلاف مطالعه‌های بنیادی، نتایج مطالعه‌های کاربردی به مکان و زمان اجرای تحقیق بستگی دارد. مدیران و سیاست‌گذاران بهداشتی می‌توانند برای برنامه‌ریزی و ارتقای سطح بهداشت فردی و اجتماعی و همچنین بهبود روش‌های ارائه خدمت، از نتایج مطالعه‌های کاربردی استفاده نمایند. مطالعه‌های کاربردی در مقایسه با مطالعه‌های بنیادی، علاوه بر درآمدزایی بالا، به زمان و هزینه کمتری نیاز دارند.
نکته: مطالعه بنیادی-کاربردی، مطالعه‌ای است که ویژگی‌های هر دو نوع مطالعه بنیادی و کاربردی را دارد.
ب- انواع مطالعه از نقطه نظر فرآیند اجرا (implementation process)
1- مطالعه کمّی (quantitative study)
در مطالعه کمّی، متغیرها (variables) اندازه‌گیری و سنجیده می‌شوند و برای تجزیه و تحلیل داده‌ها و نتایج و تعمیم آنها به جمعیت هدف (target population) از روش‌های آماری استفاده می‌کنند. به عبارت دیگر، مطالعه کمّی، کمّیت توزیع متغیرهای قابل سنجش را در نمونه‌های مورد مطالعه (samples) مشخص می‌کند. این مطالعه به بررسی مشکل و یا مسئله از طریق روش‌های آماری، ریاضی و یا محاسباتی اشاره می‌کند و هدف از انجام مطالعه کمّی، توسعه و به‌کارگیری مدل‌های ریاضی، نظریه‌ها و یا فرضیه‌های مربوط است.
مطالعه کمّی عموماً با استفاده از روش‌های علمی انجام می‌شود که می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
– تولید مدل‌ها، نظریه‌ها و فرضیه‌ها
– توسعه ابزار و روش‌های اندازه‌گیری
– کنترل تجربی و دست‌کاری متغیرها
– جمع‌آوری داده‌های تجربی
– مدل‌سازی (modeling) و تجزیه و تحلیل داده‌ها
– ارزیابی نتایج
اجازه اندازه‌گیری و تجزیه و تحلیل داده‌ها به محقق و آزمون فرضیه‌ها به دلیل توانایی این مطالعه در سنجش داده‌ها با استفاده از روش‌های آماری، از مهم‌ترین مزایای (advantages) مطالعه‌های کمّی هستند. نادیده‌انگاری پایه و بنیان (context) تحقیق، عیب اصلی مطالعه کمّی است و علاوه بر این، به اندازه یا حجم نمــــــونه (sample size) بالا برای حصول نتایج دقیق‌تر نیاز دارد. اکثر مطالعه‌های انجام‌شده در علوم پزشکی، مطالعه‌های کمّی هستند.
انواع مطالعه کمّی عبارتند از (شکل 1-1):
الف- مطالعه اولیه (primary study)
مطالعه‌ای است که بر روی نمونه‌ها مانند انسان‌ها، حیوانات، سلول‌ها، ارگانیسم‌های میکروبی و مواد انجام می‌شود. لازم به ذکر است که مطالعه واقعی (actual study) همین مطالعه اولیه است.
شکل 1-1: طبقه‌بندی انواع مطالعه (study types) در پژوهش‌های علوم پزشکی
(medical sciences researches)
ب- مطالعه ثانویه (secondary study)
مطالعه ثانویه، مطالعه‌ای است که بر روی نتایج حاصله از مطالعه‌های اولیه انجام می‌شود، مانند انواع مطالعه مروری (review study). به عبارت دیگر، مطالعه ثانویه، ماحصل تجزیه و تحلیل نتایج مطالعه‌های اولیه است.
2- مطالعه کیفی (qualitative study)
در این نوع مطالعه برخلاف مطالعه کمّی، باورها (beliefs)، مفاهیم (meanings)، ویژگی‌ها و یا خواص (attributes) و نمادها (symbols) به‌جای متغیرها مورد ارزیابی و سنجش قرار می‌گیرند. هدف مطالعه کیفی، درک عمیق روابط در نمونه‌ها و نه تعمیم نتایج به جمعیت هدف است؛ بنابراین، برای تجزیه و تحلیل و تفسیر نتایج از روش‌های تحلیل محتوا به‌جای روش‌های آماری استفاده می‌نمایند. مطالعه کیفی برای بررسی چالش‌هایی به کار می‌رود که از نظر ریاضی قابل تبدیل به کمّیت و عدد و رقم نیستند.
این مطالعه برای پژوهش اکتشافی (exploratory research) و تولید فرضیه یا فرضیه‌سازی بسیار مناسب است. علاوه بر این، محدودیت کمتری در جمع‌آوری داده‌ها دارد و شرکت‌کنندگان قادرند داده‌ها را با کلمه‌ها (زبان) و روش خودشان ارائه دهند. از معایب (disadvantages) مطالعه کیفی می‌توان به دشواری تعیین روایی یا اعتبار یا قابلیت اعتماد (validity) و پایایی یا تکرارپذیری یا قابلیت اطمینان (reliability) داده‌های زبــــــانی (linguistic data)، رخداد گران‌باری داده‌ها (data overload)، تجزیه و تحلیل سلیقه‌ای داده‌ها و زمان‌بری اشاره کرد.
امروزه از مطالعه کیفی در رشته‌های روان‌شناسی، آموزش بهداشت، پرستاری و مامایی استفاده می‌شود. به عنوان مثال می‌توان به “علل عدم استفاده از کلاه ایمنی و رعایت مقررات راهنمایی و رانندگی در موتورسواران” اشاره کرد.
نکته: روش جمع‌آوری داده‌ها در مطالعه کمّی و کیفی به ترتیب عینی و ذهنی است.
همان‌طور که گفته شد، انواع مطالعه کمّی را به دو دسته اولیه و ثانویه تقسیم‌بندی می‌کنند. انواع مطالعه کمّی اولیه عبارتند از (شکل 1-1):
1- مطالعه مشاهده‌ای (observational study)
2- مطالعه مداخله‌ای (interventional study)
نکته: در برخی منابع مرجع و معتبر، به مطالعه مشاهده‌ای، مطالعه غیرمداخله‌ای
(non-interventional study) و یا مطالعه غیرتجربی (non-experimental study) و به مطالعه مداخله‌ای، مطالعه غیرمشاهده‌ای (non-observational study) نیز اطلاق می‌شود.
مشكل مديريت داده‌ها و بيوانفورماتيك در علوم آزمايشگاهي
برای دانلود پی دی اف بر روی لینک زیر کلیک کنید
ورود / ثبت نام
[…] انواع مطالعه در پژوهش‌های علوم پزشکی (1) […]