انواع مطالعه در پژوهش‌های علوم پزشکی (2)
تألیف: دکتر احمد مردانی
مرکز تحقیقات سازمان انتقال خون، مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون
مطالعه مشاهده‌ای
در انواع مطالعه مشاهده‌ای، پژوهشگر فقط وقایع در حال رخ دادن و یا رخ‌داده را مشاهده (observation) و یا تحلیل (analysis) می‌نماید و هیچ مداخله‌ای (intervention) انجام نمی‌شود. به عبارت دیگر، مطالعه وقایعی که به طور طبیعی حادث شده و یا در حال حدوث هستند را مطالعه مشاهده‌ای گویند. این نوع مطالعه که بیشتر در مراکز درمانی انجام می‌شود، می‌تواند بر اساس مشاهده واقعی و یا بررسی داده‌های ثبت‌شده وقایع رخ‌داده و یا تلفیقی از هر دو باشد. انواع مطالعه مشاهده‌ای که برای دستیابی به اهداف اول و دوم از اهداف سه‌گانه مذکور اجرایی می‌شوند، عبارتند از:
1- مطالعه توصیفی (descriptive study)
2- مطالعه تحلیلی (analytic study)
نکته: در برخی منابع، بررسی و سنجش متغیرها بدون مداخله، مطالعه مشاهده‌ای تعریف شده است.
مطالعه توصیفی
انواع مطالعه توصیفی، فقط به توصیف وضعیت موجود (سطوح ناشناخته یک و یا چند متغیر) و توزیع متغیر و یا متغیرها برحسب شخص (who/person)، مکان (where/place) و زمان (when/time) می‌پردازد و هیچ مقایسه‌ای برای بررسی و تعیین ارتباط علت و معلولی بین متغیرها انجام نمی‌گیرد. در این نوع مطالعه، فقط به سؤال‌های مطرح‌شده به عنوان مثال “بروز سرطان مری در استان گلستان چقدر است؟” و چگونگی توزیع رخداد مثلاً بروز در زیرگروه‌های جمعیتی، مکانی و زمانی گوناگون پاسخ داده می‌شود. ازآنجایی‌که انواع مطالعه توصیفی، به دنبال علل رخداد مشکل و یا بررسی و تعیین رابطه علت و معلولی نیستند؛ بنابراین، فاقد فرضیه هستند. لازم به ذکر است که اگر اندازه رخداد، توزیع جمعیتی یکسانی نداشته باشد؛ می‌توان گروه‌های در معرض خطر یا آسیب‌پذیر را مشخص کرد و بر اساس یافته‌های حاصله، فرضیه و یا فرضیه‌هایی را ارائه کرد. انواع مطالعه توصیفی عبارتند از (شکل 2-1):
1- گزارش مورد (case report) و یا مطالعه مورد (case study)
2- مجموعه موارد (case series)
3- مطالعه مقطعی (cross-sectional study)
4- مطالعه بوم‌شناختی (ecologic study)
شکل 2-1: انواع مطالعه توصیفی (descriptive study)
نکته 1: حجم بیشتر مقاله‌های علوم پزشکی را انواع مطالعه توصیفی تشکیل می‌دهند.
نکته 2: کارکرد اصلی مطالعه توصیفی، عمدتاً تولید فرضیه و نه آزمون فرضیه (بررسی رابطه علت و معلولی) است. به عبارت دیگر، در مطالعه توصیفی، هیچ فرضیه‌ای آزمون نمی‌شود.
نکته 3: در مطالعه توصیفی، گروه‌هایی که بتوان آنها را برای بررسی رابطه علت و معلولی با هم مقایسه کرد، وجود ندارد، اما می‌توان مقایسه درونی انجام داد. به عنوان مثال در “بررسی شیوع تریکومونیازیس (Tricomoniasis) در زنان باردار مراجعه‌کننده به مراکز بهداشتی و درمانی شهر تهران”، می‌توان شیوع تریکومونیازیس در زنان باردار مراجعه‌کننده به مراکز بهداشتی و درمانی شهر تهران را برحسب گروه‌های شغلی، سطح سواد و … تعیین و مقایسه کرد.
نکته 4: ازآنجایی‌که در بیشتر مطالعه‌های توصیفی از داده‌های موجود استفاده می‌شود، در مقایسه با سایر مطالعه‌ها، به منابع مالی و زمان کمتری نیاز دارند.
نکته 5: مطالعه توصیفی، نیازی به گروه شاهد یا کنترل (control) ندارد و رابطه علت و معلولی را بررسی نمی‌کند.
نکته 6: به طور معمول، سه جنبه اساسی از پیامد (outcome) مانند بیماری در مطالعه توصیفی بررسی می‌شود که عبارتند از:
1- شخص: مشخصه‌های فردی افراد (نمونه‌ها) شامل جنس، سن، نژاد، شغل، وضعیت تأهل، سطح سواد، میزان درآمد و …
2- مکان: مکان وقوع بیماری و انجام مطالعه (شهر، روستا، محله و …)
3- زمان: زمان انجام مطالعه (سال، فصل و …)
نکته 7: به مطالعه توصیفی، مطالعه یا پژوهش آماری (statistical study or research) نیز اطلاق می‌شود.
نکته 8: در زبان انگلیسی، اغلب از واژه survey (بررسی) به جای واژه study (مطالعه) در مطالعه توصیفی استفاده می‌شود.
گزارش مورد و مجموعه موارد
این نوع مطالعه‌های توصیفی، به توصیف (بررسی و گزارش دقیق) یک پیامد نامعمول مانند یک بیماری نادر و یا یک سری از بیماری‌های نادر و یا بیماری‌های غیرمعمول با تأکید بر جنبه‌های نادر و یا علائم غیرمعمول بیماری به منظور شناسایی عامل و یا علت بیماری و گروه‌های در معرض خطر و همچنین تسریع و ترفیع در تشخیص و درمان بیماری می‌پردازند. برخلاف گزارش مورد، نتایج مجموعه موارد می‌تواند به خلق فرضیه منجر شود. از آنجایی که در گزارش مورد و مجموعه موارد از گروه‌های شاهد یا کنترل برای مقایسه پیامدها استفاده نمی‌شود، این مطالعه‌ها روایی یا اعتبار آماری (statistical validity) کمتری دارند. گزارش مورد و یا مطالعه مورد، حدود یک‌سوم (1/3) مقاله‌های نشریه‌های علوم پزشکی را تشکیل می‌دهد.
مطالعه مقطعی توصیفی (descriptive cross-sectional study)
توصیف وضعیت (مطالعه فراوانی و توزیع) موجود یک رویداد مانند بیماری در یک دوره زمانی خاص به عنوان مثال “بررسی شیوع سرطان مری در استان گلستان در سال 1397″، است که همان‌طور که از نام این نوع مطالعه استنتاج می‌شود، این مطالعه را مطالعه مقطعی توصیفی گویند. در مطالعه مقطعی، در یک مرحله و یا دوره زمانی داده‌ها جمع‌آوری می‌شوند و به طور هم‌زمان (concurrent) وضعیت تماس با عامل خطر و یا سابقه مواجهه (exposure) و پیامد مورد بررسی و سنجش قرار می‌گیرند (شکل 3-1)؛ بنابراین، مشکل از دست دادن نمونه‌ها در طول مطالعه وجود ندارد. نتایج مطالعه‌های مقطعی برای برنامه‌ریزی ارائه خدمت‌های بهداشتی و برنامه‌های پزشکی مفید هستند.
شکل 3-1: نمای طرح‌واره یا شماتیک (schematic diagram) از جهت مطالعه در پژوهش‌های هم‌گروهی (cohort)،
مورد– شاهدی (case-control) و مقطعی (cross-sectional)
نکته 1: به مطالعه مقطعی، مطالعه شیوع (prevalence study) نیز گفته می‌شود. لازم به ذکر است که مطالعه مقطعی، فقط شیوع را بررسی و تعیین می‌کند و قادر به تعیین بروز (incidence) نیست.
نکته 2: عامل خطر (risk factor) عبارت است از عاملی که الزاماً منجر به بیماری نمی‌شود ولی شانس و احتمال ابتلا به بیماری در فردی که با آن عامل مواجهه داشته است را افزایش می‌دهد.
نکته 3: مطالعه مقطعی توصیفی، به علت سادگی و ارزانی انجام، رایج‌ترین نوع مطالعه است.
مطالعه بوم‌شناختی
این مطالعه اغلب اولین قدم و آغازگر بررسی‌های همه‌گیرشناسی یا اپیدمیولوژی (epidemiology) است که به بررسی و توصیف الگوی وقوع بیماری‌ها در جمعیت‌های مختلف و یا یک جمعیت در دوره‌های زمانی متفاوت می‌پردازد و با مقایسه آنها منجر به تولید فرضیه می‌شود. در مطالعه بوم‌شناختی برخلاف مطالعه فردی، واحدهای مطالعه به‌جای تک‌تک افراد، جمعیت‌ها و یا گروه‌های مردم مانند خانواده، مدرسه، قبیله و یا روستا، شهر و استان هستند. انجام مطالعه بوم‌شناختی، ساده و آسان است، اما تفسیر و تحلیل نتایج آن سخت و دشوار است. در این مطالعه، پژوهشگر به دنبال کشف ارتباط بین دو متغیر است؛ بدون اینکه در پی علت ارتباط آنها باشد. لازم به ذکر است که تعمیم نتایج مطالعه بوم‌شناختی به افراد (جمعیت هدف) می‌تواند منجر به نتیجه‌گیری‌های غلط و خلق فرضیه‌های اشتباه شود. به عنوان مثال، با مشاهده تعداد زیادی بیمار مالاریایی در مناطق فقیرنشین، نتیجه‌گیری کنیم که افراد غنی و ثروتمند به بیماری مالاریا مبتلا نمی‌شوند.
نکته 1: به مطالعه بوم‌شناختی، مطالعه همبستگی (correlation study) و مطالعه انبوهه (aggregate study) نیز می‌گویند.
نکته 2: ازآنجایی‌که در مطالعه بوم‌شناختی روابط و یا ارتباط بین متغیرها و درجه همبستگی بررسی می‌شود، بایستی واژه “رابطه” و یا “ارتباط” در عنوان (title) مطالعه به عنوان مثال “بررسی ارتباط شیفت شب با کیفیت خواب کارکنان مراکز پزشکی” گنجانده شود.
نکته 3: در مطالعه بوم‌شناختی از ضریب همبستگی (correlation coefficient) استفاده می‌شود که از 1- (همبستگی منفی کامل) تا 1+ (همبستگی مثبت کامل) متغیر است.
نکته 4: مطالعه‌های همبستگی در صدد اثبات وجود و یا نبود رابطه (ضریب همبستگی صفر) بین متغیرها و در صورت وجود رابطه، تعیین جهت همبستگی (مثبت/ مستقیم و یا منفی/ معکوس) و میزان و مقدار همبستگی هستند.
انواع مطالعه در پژوهش‌های علوم پزشکی (1)
مؤسسه اطلاعات علمی (ISI) و شاخص‌های علم‌‌سنجی
برای دانلود پی دی اف بر روی لینک زیر کلیک کنید
ورود / ثبت نام