درباره اهدای خون بیشتر بدانیم (قسمت چهارم)

اهدای خون اتولوگ

علي اصغر صفري فرد، كارشناس ارشد خون شناسي و بانك خون

safarifardas@Gmail.com

اهداي خون اتولوگ يا اهداي خون خودي، عبارت از روشي است كه در آن فرد براي خودش خون اهدا مي‌نمايد. خون دريافت شده در شرايط استاندارد نگهداري مي‌شود تا در صورت نياز، در ضمن عمل جراحي يا خاتمه عمل به وي تزريق گردد. اين روند باعث مي‌شود كه او به خون ديگران نياز نداشته باشد. خون اهدا شده در اهداي خون اتولوگ، فقط براي همان شخص اهدا كننده مصرف مي‌شود و اگر در حين عمل جراحي نيازي به آن خون پيش نيامد، آن خون معدوم مي‌گردد.

كليه بيماراني كه تحت عمل جراحي غير اورژانس و انتخابي قرار مي‌گيرند و براي آنها تزريق خون پيش‌بيني شده است، بايستي به عنوان كانديداي اهداي خون قبل از جراحي در نظر گرفته شوند كه اين امر به عنوان بخشي از تلاش همگاني در جهت دستيابي به انتقال خون سالم و مطمئن مي‌باشد.

انتقال خون اتولوگ، سالم‌ترين و بي‌خطرترين نوع انتقال خون است زيرا فاقد آنتي‌ژن‌هاي خارجي و عوامل ايجاد كننده بيماري‌هاي عفوني است. خون اتولوگ در موارد مختلف پزشكي و بطور عمده در جراحي‌هاي ارتوپدي، ارولوژي، قلب و عروق، ترميمي، پلاستيك و زنان كاربرد فراوان دارد. اعمال جراحي ارتوپدي، علت اكثر موارد اهداي خون اتولوگ محسوب مي‌شود.

محاسن اهداي خون اتولوگ

هميشه سازگاري كامل خون بين دهنده و گيرنده خون برقرار است (زيرا هر دو نفر يكي هستند).
پيشگيري از انتقال بيماري‌ها و ويروس‌هاي بيماريزاي قابل سرايت از راه خون
جلوگيري از ايجاد واكنش‌هاي آلرژيك و ازدياد حساسيت و نيز توليد آنتي‌بادي بر عليه اجزاي سلولي خون و پلاسماي ديگران
پيشگيري از ايجاد ايمني به غير و بروز واكنش پيوند عليه ميزبان (GVHD) در گيرنده خون
پيشگيري از عوارض انتقال خون در كساني كه آنتي‌بادي بر عليه خون افراد ديگر در خونشان وجود دارد.
قابل مصرف بودن خون در پيروان ادياني كه تزريق خون غير اتولوگ در بين آنها حرام است.
ذخيره سازي خون از گروه‌هاي خوني نادر و كمياب
تحريك خون سازي در بدن بيمار، به علت خون‌گيري‌هاي مكرر قبل از عمل جراحي
ذخيره سازي خون‌هاي اهدايي داوطلبان عادي براي بيماران نيازمند

فرآیند تهيه خون اتولوگ

تهيه خون اتولوگ به روش‌هاي مختلف صورت مي‌گيرد؛ يكي از اين روش‌ها، اهداي خون قبل از عمل جراحي انتخابي و غير اورژانس است. چند هفته تا يك هفته مانده به عمل جراحي، به فواصل 72 ساعت، خون‌گيري به عمل آمده و در نتيجه حداكثر 4 تا 5 واحد خون (2 تا 5/2 ليتر) مي‌توان تهيه نمود. راهكار ديگر تهيه خون اتولوگ، خون‌گيري از بيمار بلافاصله قبل از شروع عمل جراحي، جمع‌آوري خون ريخته شده در حين عمل، فيلتراسيون و تزريق مجدد به خود وي و نيز رقيق كردن خون بيمار با رقيق كننده‌هاي مناسب جهت حفظ حجم طبيعي خون است.

در اهداي خون اتولوگ، يك ماه قبل از شروع يا با شروع خون‌گيري، روزانه سه وعده آهن خوراكي (325 ميلي‌گرم سولفات فرو يا گلوكونات فرو) تجويز مي‌شود و تا چند ماه ادامه پيدا مي‌كند تا از بروز كم‌خوني احتمالي جلوگيري گردد و بازسازي گلبول‌هاي قرمز تسريع شود. تجويز اريتروپوئيتين همراه با آهن خوراكي جبراني، شانس موفقيت را بيشتر مي‌سازد.

تجويز پزشك

دستور اهداي خون اتولوگ و ميزان واحدهاي خون مورد نياز در هنگام عمل توسط پزشك بيمار داده مي‌شود. بيمار بايد به دقت توسط پزشك خود و پزشك مسئول بانك خون مورد معاينه قرار گيرد و تمام شرايط حاكم بر اهداي خون در سازمان‌هاي انتقال خون، بر روند اهداي خون اتولوگ نيز حكمفرماست. اخذ خون از بيماران هنگامي صورت مي‌گيرد كه هموگلوبين بيمار از 11 گرم درصد بالاتر بوده و بيمار در شرايط سلامتي و عدم ابتلا به بيماري‌هاي قلبي و ريوي، فشار خون بالا، تشنج و صرع باشد.

بهتر است بدانیم

برخي مسائل مربوط به اهداي خون اتولوگ در مورد فرد اهدا كننده بايد از قبل مورد بررسي قرار گيرند؛ از جمله اينها ايجاد كم‌خوني متعاقب خون‌گيري، كاهش حجم خون و افزايش هزينه فرآورده‌هاي خون اتولوگ در مقايسه با فرآورده‌هاي خون عادي مي‌باشند.

در موارد تهيه خون اتولوگ در مراكز انتقال خون تمامي آزمايش‌هاي لازم بر روي خون‌هاي جمع‌آوري شده انجام شده و موارد شاخص و مهم به اطلاع پزشك درخواست كننده رسانده مي‌شود.

بطور كلي در مقايسه با گذشته، اكنون تزريق خون به صورت كاملاً محافظه كارانه صورت مي‌گيرد. نسبت به ساليان قبل، تزريق خون و فرآورده‌هاي خوني در غلظت‌هاي پائين‌تري از هموگلوبين و پلاكت انجام مي‌شود. همچنين مصرف بهينه و منطقي خون از راهكارهاي اساسي در جهت كاهش عوارض انتقال خون است. انتقال خون اتولوگ يكي از روش‌هاي اصولي مي‌باشد كه ضمن كاهش عوارض انتقال خون، با گسترش و ترويج اين روش، مي‌توان به ذخيره خوني مراكز انتقال خون كمك نمود.

پلاسما فرزيس

Plasmapheresis

هر فرد بالغ حدود 5 لیتر خون دارد. خون از دو قسمت سلولی و پلاسمایی تشکیل شده است؛ عناصر سلولی حدود 44%حجم خون را تشکیل می‌دهد که شامل گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها است. پلاسما 56%حجم خون را تشکیل می‌دهد که 90% آن آب و 10% بقیه شامل املاح، قند، چربی و پروتئین‌هائی نظیر فاکتورهای انعقادی، آنتی‌بادی‌ها و … می‌باشد. عناصر سلولی در پلاسما شناورند.

فرزیس (Pheresis) واژه‌ای يوناني و به معناي بيرون آوردن و جداسازي تحت اثر نيرو است و پلاسمافرزیس روندي اتوماتيك براي خارج كردن پلاسما و بازگردان بقاياي سلولي خون به فرد است.

پلاسمافرزيس درمانی

جهت خارج ساختن آنتی‌بادی‌هاي زيانبار يا مواد مضر در خون بيمار استفاده می‌شود. در بيمــــــاري‌هاي خود ايمني،‏ سيستم ايمني بدن به اشتباه بافت‌هاي خودي را غير خودي تشخيص داده و بر عليه آنها فعال مي‌شود. به دنبال آن تخريب بافتي و بروز نشانه‌هاي بيماري رخ مي‌دهد. مياستني گراويس‏، سندرم گيلن‌باره و مولتيپل اسكلروزيس(MS) جزء بيماري‌هاي خود ايمني هستند. در برخي موارد مانند خانم‌هاي حساس به گروه خوني Rh، افراد واجد مهار كننده فاكتور VIII، مبتلايان به بیماری‌هایی مانند مولتيپل ميلوما و ماكروگلوبولينمي والدن اشتروماشتروم و دهها مورد ديگر، از پلاسما فرزيس جهت خارج كردن مواد زيانبار استفاده مي‌شود.

روند پلاسمافرزيس درماني طولاني بوده و بر اساس تجويز پزشك معالج نياز به دوره‌هاي متعدد و به مدت چند ماه دارد. در حين پلاسمافرزيس درماني، مقداري از پلاسماي بيمار خارج شده و بقاياي سلولي خون به همراه مايعات تزريقي مناسب (مانند آلبومين 5% انساني) به وي برگردانده مي‌شود.

پلاسمافرزيس اهدايي يا توليدي

با كمك اين روش ميزان خيلي بيشتري پلاسما نسبت به روش اهداي خون و با كيفيت بالاتر از يك فرد اهدا كننده بدست مي‌آيد. پلاسماي بدست آمده براي تزريق به بيماران استفاده مي‌شود و يا براي توليد فرآورده‌هاي دارويي خاص مشتق از پلاسما به مراكز پالايش كننده پلاسما ارسال مي‌گردد كه به عنوان پلاسماي منبع Plasma Source شناخته مي‌شود.

فرآیند پلاسمافرزیس

دستگاه‌هاي پلاسمافرزیس به چند روش كار مي‌كنند:

سانتريفوژ (دستی و ماشینی)
فيلتراسيون
استفاده توأم از سانتريفوژ و فيلتراسيون.

در تهيه پلاسما به روش ماشيني، با استفاده از ست‌های استریل یک بار مصرف برای هر اهدا کننده، ابتدا خون اهدا کننده از طریق شلنگ استریل داخل محفظه سانتریفیوژ یک بار مصرف شده و پس از جداسازی پلاسما، باقیمانده سلول‌های خونی توسط محلول استریل نرمال سالین شسته و از طریق همان شلنگ خون‌گیری به اهدا کننده بازگردانده می‌شود. این عمل چند بار تکرار شده و در انتها حدود ۷۵۰ میلی‌لیتر پلاسما جمع‌آوری می‌شود.

داروهاي مشتق از پلاسما

ادامه زندگي خيلي از بيماران وابسته به مصرف داروهاي مشتق از پلاسما است. در مراكز پالايش كننده پلاسما، از پلاسماي انساني داروهاي بسيار ارزشمند توليد مي‌شود که پرمصرف‌ترین‌ها عبارتند از: فاکتور انعقادی VIII براي درمان مبتلايان به هموفيلي A، فاکتور انعقادی IX براي درمان مبتلايان به هموفيليB، آلبومين، ایمونوگلوبولین‌های گوناگون مانند ضد کزاز، ضد هاری، ضد هپاتيت B و ايمونوگلوبولين ضد Rh

شرايط اهدا كننده پلاسما

تمامي داوطلباني كه حائز شرايط براي اهداي خون مي‌باشند، مي‌توانند پلاسما اهدا كنند. داشتن سلامتي كامل، حداقل 18 و حداكثر 65 سال سن و وزن حداقل 50 كيلوگرم از جمله اين شرايط است.

در حالی که فاصله بین دو اهدای خون، حداقل 8 هفته است، هر شخص مي‌تواند هر ماه دو بار (با فاصله حداقل 48 ساعت) اهداي پلاسما داشته باشد، اما بيش از 24 بار در سال و حداكثر ميزان 12 ليتر مجاز نمي‌باشد.

بهتر است بدانیم!

در هر بار اهداي خون کامل، حدود ۲۰۰ میلی‌لیتر پلاسما و در اهدا به روش پلاسما فرزیس، 500 تا ۶۰۰ میلی‌لیتر پلاسما بدست مي‌آيد.

اهدا كنندگان مستمر پلاسما بايد داراي حداقل پروتئين تام سرم به ميزان 6 گرم در دسي‌ليتر باشند. كل فرايند پلاسمافرزيس در يك سيستم بسته و در شرايط استريل انجام مي‌شود و حدود يك ساعت طول مي‌كشد. تمامی‌ سوزن‌ها، كیسه‌ها، لوله‌های رابط و کیت مصرفی در پلاسمافرزیس، استریل و یك بار مصرف براي هر اهدا كننده هستند و خون در هیچ مرحله‌ای با دستگاه تماس ندارد، بنابراین انتقال عفونت از طریق دستگاه ویژه پلاسما فرزیس به اهدا کنندگان غیرممكن است.

پلاکت فرزيس

Plateletpheresis

خون از دو بخش پلاسما و سلول‌هاي خوني تشكيل شده است؛ گويچه‌هاي سرخ، گويچه‌هاي سفيد و پلاكت‌ها اجزاي سلولي خون هستند. پلاكت‌ها كوچك‌ترين جزء سلولي بوده، در كنترل خونريزي و انعقاد طبيعي خون نقش حياتي دارند. تعداد پلاكت‌ها در خون انسان 200 تا 400 هزار عدد در هر ميلي‌متر مكعب است.

نیاز بیماران به فرآورده پلاکتی

بيماران تحت دوزهای بالاي شيمي درماني، نياز به 8 واحد پلاكت در هر سه روز دارند. بيماران مبتلا به لوكمي ممكن است هفته‌اي به 10 تا 12 واحد پلاكت و بيماران تحت پيوند مغز استخوان ممكن است تا 120 واحد پلاكت نیاز داشته باشند.

پلاكت‌ها نقش حياتي در درمان‌هاي نوين دارند و اهميت آنها هر روز بيشتر مي‌شود. برآوردها نشان مي‌دهد كه بيش از 20% از هزينه‌هاي بستري در بخش‌هاي خون و سرطان، مربوط به تزريق خون است.

فرآیند پلاکت فرزیس

پلاكت، هم می‌تواند از خون كامل اهدایی اهدا كنندگان خون و هم به طور مستقیم از طریق فن‌آوري نوينی به نام “پلاكت فرزیس” تهيه گردد. در روش پلاكت فرزيس‏، با يك بار اهدا، به ميزان شش تا هشت برابر روش اهداي خون عادی،‏ پلاكت تهيه مي‌شود. يك واحد پلاكتي تهیه شده با این روش، بيشتر يا مساوي 10¹¹×3 عدد پلاكت دارد.

فرزیس (Pheresis) واژه‌ای يوناني و به معناي بيرون آوردن و جداسازي تحت اثر نيرو است و پلاکت فرزیس روندي اتوماتيك براي تهيه پلاكت به ميزان خيلي بيشتر، نسبت به تهيه پلاكت از كيسه‌هاي خون اهدايي است. دستگاه‌هاي پلاكت فرزيس بر اساس وزن مخصوص يا اندازه سلولي با استفاده از دستگاه سانتريفوژ (نيروي گريز از مركز)، يا با استفاده از فيلترهاي خاص و يا هر دو روش، سلول‌هاي خوني را از هم جدا كرده، پلاكت‌ها را برداشته و بقيه اجزاي سلولي و پلاسماي خون را به فرد پس مي‌دهند.

پلاکت تهيه شده به روش پلاكت فرزيس خطر اثرات جانبي ناشي از گلبول‌هاي سفيد مانند تب ناشي از تزريق خون و خطر انتقال بيماري‌هاي عفوني از اهدا كننده‌هاي متعدد را كاهش مي‌دهد. از آنجا كه تهیه پلاكت به روش فرزیس تعداد واحدهای پلاكت بیشتر و با كيفيت بالاتري را از یك اهداكننده در اختیار قرار می‌دهد، در سال‌های اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته است.

بيماران نيازمند پلاكت

مبتلايان به بدخيمي‌هاي خوني يا ساير سرطان‌ها، مبتلايان به كم‌خوني آپلاستيك، بيماران تحت پيوند مغز استخوان، بيماران تحت جراحي‌هاي بزرگ و قلب باز، بيماران تحت شيمي درماني،‏ پرتو درماني و پيوند عضو، مبتلايان به ايدز، بيماران دچار انعقاد منتشره داخل عروقي(DIC) ، بيماران مبتلا به بزرگي طحال، مبتلايان به بيماري‌هاي خود ايمني پلاكتي، مصدومان و مجروحان حوادث، تصادفات و سوختگي و درمان حمايتي در مبتلايان به كاهش تعداد پلاكت.

شرايط اهدا كننده پلاكت

تمامي داوطلباني كه حائز شرايط براي اهداي خون مي‌باشند، مي‌توانند پلاكت اهدا كنند. داشتن سلامتي كامل، حداقل 17 و حداكثر 60 سال سن و وزن حداقل 50 كيلوگرم از جمله اين شرايط است. شمارش پلاكتي قبل از انجام پلاكت فرزيس بايد مساوي يا بيشتر از 150000 عدد در ميكروليتر باشد. هر عاملی كه مانع اهدای خون كامل است، برای اهدای پلاكت نیز مانع محسوب می‌شود.

بهتر است بدانیم!

طول زمان پلاكت فرزيس 90 دقيقه بوده و پلاكت‌هاي اهدايي هم در مدت 24 تا 48 ساعت جايگزين مي‌گردد. تمامی‌ سوزن‌ها، كیسه‌ها، لوله‌های رابط و کیت مصرفی در پلاکت فرزیس، استریل و یك بار مصرف براي هر اهدا كننده هستند و خون در هیچ مرحله‌ای با دستگاه تماس ندارد، بنابراین انتقال عفونت از طریق دستگاه ویژه پلاكت فرزیس به اهدا کنندگان غیرممكن است.

استفاده از آسپرين يا داروهاي ضد التهابي و مسكن مانند ايبوبروفن، سبب اختلال در عملكرد صحيح پلاكت‌ها مي‌شود، بنابراين نبايد 48 تا 72 ساعت قبل از اهداي پلاكت مصرف شوند. در حالی که فاصله بین دو اهدای خون، حداقل 8 هفته است، هر شخص مي‌تواند هر 48 ساعت يك بار اهداي پلاكت داشته باشد، اما بيش از دو بار در هفته و در مجموع بيش از 24 بار در سال مجاز نمي‌باشد.

به خاطر داشته باشيم، طول مدت نگهداري فرآورده پلاكتي فقط پنج روز است و بيماران فراوانی به پلاكت‌هاي اهدايي نياز دارند. اهداي مستمر خون را فراموش نكنيم.

اهدای پلاکت

درباره اهدای خون بیشتر بدانیم (5)

درباره اهدای خون بیشتر بدانیم (قسمت هشتم)

درباره اهدای خون بیشتر بدانیم (قسمت هفتم)

پلاسما و فرآورده‌های پلاسمایی -3

https://www.transfusionguidelines.org/transfusion-handbook/6-alternatives-and-adjuncts-to-blood-transfusion/6-1-autologous-blood-transfusion-collection-and-reinfusion-of-the-patient-s-own-red-blood-cells

https://academic.oup.com/bjaed/article/6/5/192/337094

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/8400524/