استريليزاسيون و ضدعفونی (2)

ادامه مبحث استريليزاسيون و ضدعفونی

دکتر رضا میرنژاد دانشیار دانشگاه

 

در مقاله گذشته عوامل فیزیکی استريليزاسيون و ضدعفونی به طور کلی شرح داده شد. در این مقاله ادامه بحث در خصوص عوامل شیمیائی استريليزاسيون و ضدعفونی کننده توضیحاتی ارائه می‌گردد.

عوامل شيميايي

گندزداهای با قدرت متوسط و ضعيف

شامل الكل‌ها، تركيبات كلرين، تركيبات فنلی، يدوفورها، تركيبات آمونيم چهار ظرفیتی و غیره می‌باشند.

الکل

الکل‌ها شامل اتانل، ايزوپروپانل، متانل و غیره هستند و خاصيت باكتري‌كشي دارند، ولي اسپوركش نمي‌باشند (جدول 1). هرچه الكل زنجيرة كوتاه‌تري داشته باشد، اثر باكتري‌كشي بالاتری را داراست. الكل‌هاي خالص خيلي مؤثر نيستند بلكه محلول‌هاي 70-60% آن‌ها در آب، خاصيت باكتري‌كشي بهتري دارند. لازم به ذکر است که از اتانل براي پاك‌ كردن پوست قبل از تزريق استفاده مي‌شود. الكل‌ها حلال چربي بوده و باعث تقليب پروتئين‌ها مي‌شوند. از الكل جهت رفع آلودگي استتوسكوپ (stethoscope) استفاده مي‌شود؛ بدين ترتيب كه استتوسكوپ را به مدت 10 دقيقه داخل محلول الكل قرار مي‌دهند. الكل به علت فرار بودن، برای استريليزاسيون سطوح مناسب نیست و به علت آسيبي كه به عدسي‌هاي شيشه‌اي و كائوچويي وارد مي‌كند، نبايد جهت ضدعفوني اين لوازم استفاده شود.

 تركيبات فنلی

تركيبات فنلي نيز همانند الكل‌ها بر روي اسپور باكتري‌ها بي‌تأثيرند (جدول 1). اين تركيبات به عنوان دترجنت‌هاي محيطي و آزمايشگاهي استفاده مي‌شوند. مکانیسم اثر تركيبات فنلي تقليب پروتئين‌ها و رسوب دادن آنها، آسيب به غشاء سلولي، نشت تركيبات سلولي و در غلظت‌هاي پايين، غيرفعال كردن غير قابل برگشت آنزيم‌هاي اكسيداز و دهيدروژناز سلول می‌باشد. به علت خاصيت تحريك كنندگي، فنل‌ها نبايد براي ضدعفوني وسايلي كه در تماس مستقيم با بافت‌هاي زنده قرار خواهند گرفت، استفاده شوند. از آنجائی که حدس زده می‌شود استفاده از دترجنت‌هاي فنلي در انكوباتورهاي بخش نوزادان موجب هيپربيلي‌روبينمي (Hyperbilirubinemia) در آنها می‌شود، لذا استفاده از فنل در این بخش توصیه نمی‌گردد.

جدول 1: خواص مواد ضدعفونی کننده شیمیائی

تركيبات آزادكننده‌ی هالوژن

اين تركيبات دو دسته هستند:

الف) يد و تركيبات يددار

يد به صورت مولكولي (I₂) خاصيت اسپوركشي، ميكروب‌كشي، قارچ‌كشي و باكتري‌كشي دارد (جدول 1). بهترين اثر را در pH كمتر از 6/5 يا محيط اسيدي دارا است، ولي اگر pH به 7/5 يا بالاتر برسد، مؤثر نیست. يد در محلول‌هاي آبي به شكل^–I است كه خاصيت باكتري‌كشي چنداني ندارد. بتادين مثالي از اين تركيبات است. مكانيسم اثر يد و تركيبات يددار اين است كه اين تركيبات به صورت عوامل اكسيدان هستند. استفادة بيمارستاني از يد به علت خاصيت خورندگي آن محدود است. محلول بتادين روي ميكروب‌هاي بي‌هوازي مؤثرتر است، لذا تركيب الكل و يد مي‌تواند بهترين ماده براي آماده كردن بيمار قبل از انجام عمل جراحي باشد.

ب) كلر و تركيبات كلرين

كلر به عنوان يك عامل اكسيدان بر روي باكتري‌ها مؤثر مي‌باشد. از تركيبات كلر می‌توان به كلرآمين‌هاي آلي، كلرآمين‌هاي غيرآلي و هيپوكلريت‌ها اشاره کرد. آن‌چه بيش از همه در محيط بيمارستان استفاده مي‌شود، هيپوكلريت‌ها (به خصوص هيپوكلريد سديم) و مادة آلي آزادكنندة كلرين يعني دي‌كلروايزوسيانورات سديم، که تركيبات پايدار و طويل‌الاثري هستند می‌باشد. هنگامی که كلر و هيپوكلريت وارد آب مي‌شوند، توليد ‌اسيدهيپوكلرو مي‌نمایند. اين تركيب، يك عامل اكسيدان بوده و در pH خنثي يا اسيدي بيشترين فعاليت را دارد. براي مراقبت از پوست در زمان گذاشتن كاتتر وريد مركزي يا شرياني، مصرف يك روز در ميان مايع كلرهگزيدين، مانع از ايجاد عفونت موضعي و باكتریمي به دنبال استفاده از كاتتر مي‌شود و اين اثر بسيار بيشتر از مصرف ايزوپروپانول 70% يا محلول بتادين می‌باشد.

تركيبات آمونيوم چهار ظرفیتی

تركيبات آمونيوم چهار ظرفیتی از جملة عوامل كاتيوني هستند كه به غشاء سلولي آسيب مي‌رسانند. بنزالكونيوم كلرايد (Benzalkonium chloride) و ستيل پيريدينيوم كلرايد (Cetylpyridiniumchloride) از اين گروه بيشترين تركيباتي هستند كه در بيمارستان‌ها مورد استفاده قرار مي‌گيرند. تركيبات آمونيوم چهار ظرفیتی موجب از دست رفتن نفوذ‌پذيري نسبي غشاء و خروج تركيبات حاوي نيتروژن و فسفر از سلول مي‌شوند و در نهايت ممكن است عامل ضدعفوني كننده وارد سلول شده و پروتئين‌هاي آن را تخریب نماید. بالاترين فعاليت تركيبات آمونيوم چهارظرفيتي در pH قليايي ديده مي‌شود. گونه‌هاي مختلف سودوموناس، پروتئوس و اغلب باكتري‌هاي گرم منفي، ‌به اين تركيبات حساس نيستند، بنابراين از سال 1976 خودداري از استعمال تركيبات آمونيوم چهار ظرفیتی در بيمارستان‌ها توسط مركز كنترل بيماري‌های ايالات متحده توصيه شده است و اين تركيبات هم‌اكنون تنها جهت پاك‌كردن سطوح محيطي مورد استفاده قرار مي‌گيرند. بر طبق مطالعات، در سال‌های اخیر باکتری‌های مختلف نسبت به این ترکیبات مقاوم شده‌اند و ژن‌های کد کننده این مقاومت در بین باکتری‌ها در حال انتشار می‌باشد.

 گندزداهای با قدرت بالا

گلوتارآلدئيد

اين ماده با آلكيله كردن گروه‌هاي سولفيدريل، هيدروكسيل، كربوكسيل و آمينوي ميكروارگانيسم‌ها، آن‌ها را از بين مي‌برد. گلوتارآلدئيد، فعاليت باکتری‌کشی، قارچ‌کشی و ویروس‌کشی مناسبی دارد، ولی فعالیت كشندگي آن بر روی باسيل سل آهسته است و نياز به 30 دقيقه زمان دارد. گلوتارآلدئيد به عنوان يك «استريل كنندة سرد» جهت ضدعفوني كردن دستگاه اندوسكوپي به كار مي‌رود و توسط مركز كنترل بيماري‌هاي ايالات متحده، براي استريل كردن دستگاه‌هاي احياء تنفس مصنوعي توصيه شده است.

فرمالدئيد

از نظر شيميايي شبيه گلوتارآلدئيد است، ولي قدرت جرم‌كشي آن كمتر است. اين تركيب اگرچه خاصيت باكتري‌كشي، قارچ‌كشي، ويروس‌كشي، اسپوركشي و حتي كشتن مايكوباكتريوم توبركلوزيس را دارد، ولي استفاده از آن به علت خاصيت سرطان‌زايي، در بيمارستان‌ها محدود شده است. محلول مايع حاوي 37% فرمالدئيد (فرمالين) به صورت تجارتي به فروش مي‌رسد. فرمالين در غير فعال كردن ويروس‌ها (در تهیه واكسن) مورد استفاده قرار مي‌گيرد و تأثير ناچيزي بر روي خصوصيات آنتي‌ژني ويروس‌ها دارد. علاوه بر سيستم گاز فرمالدئيد (Gas formaldehyde system)، موارد استعمال عمدة فرمالدئيد در ضدعفوني سيستم دياليزي و فيلترهاي همودياليز مي‌باشد. براي گندزدايي بهينة اين سيستم، بايد وسیله‌ی مورد نظر حداقل 24 ساعت با محلول 4% فرمالدئيد در تماس قرار داده شود.

اكسيد اتيلن

این گاز يك عامل آلكيله كننده بوده و به طور وسيعی جهت ضدعفوني لوازم پزشكي كه به حرارت حساسند (لوله‌هاي پلي‌اتيلن دستگاه‌هاي الكترونيكي و پزشكي، فرآورده‌هاي بيولوژيك و داروها، وسايل پلاستيكي، كائوچو، پارچه‌هاي كتاني و …) بکار می‌رود. گاز اکسید اتيلن با اسيدهاي نوكلئيك واكنش مي‌دهد و نيتروژن باز گوانين را در مولكول DNA به طور مستقيم آلكيله مي‌كند. اين گاز، موتاژن و سرطان‌زا می‌باشد. علائم مسموميت با آن شامل سردرد، سرگيجه، تپش قلب، استفراغ، حتي سيانوز، فقدان تعادل حركتي، تشنج و كما است، بنابراين تمامي لوازم پزشكي كه توسط گاز اتيلن اكسايد، استريل مي‌شوند، نياز به هوادهي به مدت 8 تا 24 ساعت دارند. سيستم بخار با دماي پايين همراه با فرمالدئيد گازي، از سی سال پيش در اروپا استفاده مي‌شود و به عنوان جايگزيني براي اكسيداتيلن مي‌باشد. اين روش استريليزاسيون، با تركيبي از فرمالدئيد گازي و بخار اشباع در 65 درجه سلسیوس انجام مي‌شود و براي اندوسكوپ‌هاي انعطاف نا‌پذير، لوازم الكتريكي و بيشتر لوازم پلاستيكي مناسب است. سپس اين لوازم بايد به مدت 2 ساعت، هوادهي شوند.

اسيد پراستيك

از اين ماده در بيمارستان‌ها به طور شايعی استفاده مي‌شود و در غلظت‌هاي پايين (كمتر از 1%)، باكتري‌كش، اسپوركش، ويروس‌كش، قارچ‌كش و از بین برنده‌ی مايكوباكتريوم مي‌باشد. اسيد پراستيك در دماهاي پايين نيز مؤثر بوده و فاقد تركيبات مضر است. طريقة عمل آن، باز كردن و شكافتن باندهاي سولفيدريل در پروتئين‌ها و آنزيم‌هاست. این ترکیب در بازار به صورت تركيبي از غلظت‌هاي كم اسيد پراستيك (كمتر از 1%) و پراكسيد هيدروژن (1%) در دسترس مي‌باشد. مدت زمان تماس با اين ماده 25 دقيقه است.

پراكسيد هيدروژن

اين ماده فعاليت‌ باكتري‌كشي، ويروس‌كشي و قارچ‌كشي دارد، همچنين در غلظت‌هاي بالاتر، اسپوركش است. طريقة عملكرد آن به واسطة توليد راديكال‌هاي آزاد هيدروكسيل است كه ليپيدهاي غشاء سلولي و DNA را تخريب مي‌كنند. در بيمارستان هم به عنوان دزانفكتانت و هم به عنوان آنتي‌سپتيك استفاده مي‌شود. كاربردهای باليني آن پاك‌كردن زخم‌ها و لنزهاي تماسي نرم می‌باشد، البته چون محلول 3% آن در بافت‌ها ايجاد سميت مي‌كند، كمتر به عنوان آنتي‌سپتيك (در تماس مستقيم با بافت‌ها) استفاده مي‌شود، ولي فعاليت قابل قبولي را در گندزدايي سطوح و ابزارهاي پزشكي از نظر ميكروبيولوژي دارد. در بيماران تحت همودياليز، به علت تماس با باقي‌ماندة پراكسيد هيدروژن موجود در دستگاه‌ها، امكان ايجاد هموليز وجود دارد. در دستگاه‌هاي اندوسكوپي نيز امكان ايجاد انتريت (التهاب روده‌) ناشی از هیدروژن پراكسيد وجود دارد. تركيبات در دسترس پراكسيد هيدروژن شامل تركيب 7/5 درصدي يا تركيبات مخلوط با پراستيك اسيدي مي‌باشد كه قبلاً اشاره شد. در مورد محلول 7/5 درصد، حداكثر مدت زمان تماس، 30 دقيقه مي‌باشد.

ویژگی‌های گندزداها و ضدعفوني كننده‌هاي شيميايي

• روي پوست بدن اثر سوء نداشته باشد، حساسيت افراد نسبت به آن كم باشد در نهايت براي انسان و حيوان ضرر نداشته باشد و بدبو نباشد .
• قابليت نفوذ خوبي داشته باشد و در مقدار كم، قدرت گندزدايي خود را نشان دهد.
• قابليت حل شدن در آب را داشته باشد و اگر به صورت امولسيون است به همان صورت باقي بماند.
• قادر باشد عامل بيماري‌زا را در كمترين زمان ممكن از بين ببرد .
• درتماس با مواد مختلف مانند صابون و پاك كننده‌ها و چرك و آلودگي‌ها اثرش را از دست ندهد.
• بايستي ثابت و پايدار بوده و تحت شرايط عادي تخریب نگردد (‌درمجاورت هوا و نور فاسد نشود).
• قيمت آن مناسب باشد.

نکاتی که در اجرای یک برنامه ضدعفونی بایستی در نظر گرفته شود:

• نوع میکروارگانیسم هدف
• نوع استفاده از ضدعفونی کننده یا آنتی‌سپتیک بایستی با شرایط، زمان و نوع وسیله تناسب داشته باشد.
• خصوصیات ضدعفونی کننده مورد استفاده مانند غلظت، دما، pH و غیره.
• عوامل زیست محیطی
• سلامتی و ایمنی پرسنل

استريليزاسيون و ضد عفونی

مواد شیمیایی ضدعفونی کننده مورد استفاده در فضاهای تمیز

برای دانلود فایل pdf بر روی لینک زیر کلیک کنید