کنترل کیفی در آزمایشگاه‌های مولکولی و ژنتیک
نادیا شافعی، دکترای تخصصی پزشکی مولکولی، دانشگاه علوم پزشکی کردستان
شادی سایبان، کارشناسی ارشد ژنتیک پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی
مجموعه فعالیت‌های لازم برای اطمینان از برخورداری آزمایش از کیفیت قابل‌قبول را تضمین کیفیت می‌گویند. برای رسیدن به این هدف برقراری برنامه‌های کنترل کیفیت (Quality Control) در آزمایشگاه‌ها الزامی است بالأخص در آزمایشگاه‌های مولکولی و ژنتیک.
دلیل اهمیت اجرای برنامه‌های کنترل کیفی در آزمایشگاه‌های مولکولی این است که هر بیمار یک‌بار به آزمایشگاه مولکولی و ژنتیک مراجعه می‌کند و جواب داده‌شده تغییر نخواهد کرد و در صورت وجود هرگونه خطا در گزارش جواب، اطلاعات نادرست در ارتباط با ژنتیک فرد ارائه شده است که در تمام عمر همراهش است. از طرف دیگر در برخی تست‌های ژنتیکی، جواب آزمایش فرد را می‌توان به ژنتیک کل خانواده تعمیم داد، لذا صحت جواب بسیار اهمیت دارد. علاوه بر این، پزشکان و متخصصان نیز به دلیل اعتماد بالایی که به تست‌های ژنتیکی دارند بدون بررسی صحت انجام آزمایش‌ها با دریافت نتایج برای بیمار تصمیم‌گیری می‌کنند، از این رو مسئولیت صحت جواب‌ها با آزمایشگاه مربوطه است؛ لذا اجرا برنامه‌های کنترل کیفی در تست‌های مولکولی و ژنتیک بیش از سایر بخش‌های آزمایشگاه اهمیت دارد.
اما به‌دلیل وجود فنآوری‌های جدید و پیشرفت سریع این تکنیک‌ها، انتظارات بالا از صحت تست ژنتیکی، عدم وجود مواد تضمین‌کننده‌ی کیفیت نظیر مواد و روش‌های از‌بین‌برنده آلودگی‌های ممکن در تست‌های مولکولی و کم بودن خروجی‌های کمی، اجرای برنامه‌های کنترل کیفی در بخش مولکولی آزمایشگاه‌های دنیا به‌خصوص کشور ما همیشه با مشکل روبه‌رو بوده است؛ لذا در این مقاله به تعریف و توضیح برخی از نکات مربوط به کنترل کیفی در بخش مولکولی و ژنتیک پرداخته شده است.
همانند سایر آزمایش‌های پزشکی، آزمایشگاه‌هایی که آزمایش‌های مولکولی انجام می‌دهند، باید از روش‌های معتبر اعتبارسنجی پیروی کنند تا نتایجی با اعتبار و صحت تولید شود.
استانداردهایی نظیر ISO 9001:2008 و ISO 15189 قالب‌هایی هستند که هدفشان پیاده کردن کیفیت انجام تست‌های آزمایشگاهی در آزمایشگاه می‌باشد و با انجام این برنامه استانداردسازی می‌توان به فاکتورهای تضمین کیفیت به‌طور کامل دست یافت. آزمایشگاه‌هایی که این برنامه‌ها را در مراکز خود پیاده می‌کنند می‌توانند همیشه به جواب‌های خود مطمئن بوده و با ارائه مستندات حاصله، این اطمینان خاطر را برای بیماران و پزشکان ایجاد کنند. این برنامه شامل انجام دو روند کنترل داخلی و خارجی می‌باشد که اجزای موردنیاز آن در جدول 1 نشان داده شده است.
|
اجزای موردنیاز |
الزامات مربوطه |
| کنترل کیفی: کنترل داخلی، کنترل‌های خارج از راند کاری، استانداردهای بین‌المللی، مواد رفرنس | ثبت مراحل انجام کنترل کیفی اعم از داده‌های به‌دست‌آمده، پرینت گرفته‌شده از دستگاه، اقدامات اصلاحی موردنیاز |
| انجام تست‌های سنجش مهارت که برای مقایسه بین آزمایشگاهی می‌باشد(QCMD) | نتیجه اقدامات اصلاحی |
| اعتبارسنجی مهارت کارمندان | مدارک اصلی سنجش مهارت کارمندان، مدرک تحصیلی |
| سنجش سلامت و کالیبره بودن دستگاه‌ها | سوابق ابزار شامل نسخه‌های چاپی و پروتکل نگهداری و کالیبراسیون دستگاه |
| ارتباط نتایج با یافته‌های بالینی | حساسیت و اختصاصیت تست‌های تشخیصی |
کنترل کیفی خارجی:
کنترل کیفی خارجی به‌عنوان سنجش مهارت نیز شناخته می‌شود به این معنی که آیا یک آزمایشگاه می‌تواند نتایجی را که برای هدف موردنظر مناسب است، تولید کند یا نه؟ طرح‌های EQA توسط سازمان‌هایی که از آزمایشگاه‌های شرکت‌کننده مستقل هستند، اجرا می‌شود. برای شرکت‌کنندگان طرح EQA نمونه‌هایی با دلایل بالینی فرستاده می‌شود و سپس نتایج به‌دست‌آمده توسط آن‌ها به یک هیئت متخصص برای ارزیابی ارسال می‌گردد. مشارکت منظم در EQA بخش مهمی از فرآیند QA است و برای اعتباربخشی موردنیاز است.
یکی از برنامه‌های کنترل کیفی خارجی در بخش مولکولی برنامه QCMD می‌باشد که هدف از اجرای این برنامه عبارت است از:
- ارزیابی تکنیک‌های مولکولی موجود و انتخاب تکنیک برتر در تشخیص‌های مولکولی
- تهیه و گسترش پنل‌های تخصصی
- تشخیص تکنیک‌های پرخطا و برگزاری کارگاه‌های آموزشی جهت ارتقای مهارت پرسنل
- تهیه مواد رفرنس جهت کنترل کیفیت سری‌های کاری
کنترل کیفی داخلی
همان‌طور که در چک‌لیست ارزیابی کیفی آزمایشگاه مولکولی در جدول 2 نشان داده شده است، به‌منظور انجام کنترل کیفی و بررسی صحت نتایج در کلیه آزمایش‌ها لازم است به همراه نمونه‌های مورد آزمایش از کنترل‌های مناسب مثبت، منفی و کنترل معرف‌ها Control-Templat-No یا Control Water و کنترل مهارکننده یا کنترل داخلیControlInternal یا External Run Control استفاده نمود.
تعداد کنترل‌ها در هر سری کار باید با تعداد نمونه‌های مورد آزمایش تناسب داشته باشد.
نتایج کنترل کیفی هر سری آزمایش باید در تفسیر نتایج همان سری آزمایش بکار برده شود.
در صورت مشاهده هرگونه خطا در آزمایش که به‌واسطه استفاده از کنترل‌های مناسب آشکار می‌شود، نوع خطا و اقدام اصلاحی مربوطه به همراه آن باید ثبت و گزارش شده و سوابق مربوطه برای مدت حداقل دو سال در آزمایشگاه نگهداری شود.
ضرورت ثبت گزارش کلیه اقدامات مربوط به کنترل کیفی، خصوصاً زمانی که از روش‌های Home Made استفاده می‌گردد.
نتایج کنترل کیفی مستمر، سرویس و تعمیرات دستگاه‌ها و تجهیزات باید به‌طور مدون در آزمایشگاه نگهداری شود و در صورت لزوم قابل ارائه باشد.
جدول 2- چک‌لیست بازرسی بخش مولکولی
علاوه بر کنترل نتایج در هر سری کاری، می‌بایست کیت‌های مصرفی در آزمایشگاه نیز قبل از استفاده مورد تأیید قرار بگیرند.
بر اساس الزامات CLIA، هر آزمایشگاه ملزم است برای روش‌هایHome Made و کیت‌های فاقد تأییدیه سازمان FDA، پیش از گزارش نتایج بیماران، خصوصیات عملیاتی کیت خود را شامل صحت، دقت، دامنه گزارش نتایج بیماران، حساسیت و ویژگی آنالیتیکال را بدست آورده و آن‌ها را با ادعای شرکت سازنده مقایسه نماید، در صورتیکه برای کیت‌های دارای تأییدیه FDA به دست آوردن دامنه گزارش نتایج بیماران، حساسیت و ویژگی آنالیتیکال الزامی نیست.
اما بر اساس دستورالعمل CAP در همه‌ی کیت‌های تجاری دارای تأییدیه FDA و فاقد این تأییدیه و روش‌های Home Made لازم است حتماً قبل از به‌کارگیری کیت‌ها کلیه خصوصیات عملیاتی کیت با ادعاهای شرکت سازنده کیت مورد مقایسه قرار گیرد، چرا که عملکرد یک روش آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎﻫﯽ ﺗﺤﺖ تأﺛﯿﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺘﻌﺪدي ﻣﺎﻧﻨﺪ، ﺷﻤﺎره ساخت‌هاي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﯿﺖ، ﻣﻌﺮف،ﮐﺎﻟﯿﺒﺮاﺗﻮر، ﺗﻐﯿﯿﺮ تأﻣﯿﻦﮐﻨﻨﺪﮔﺎن، اثرات حمل‌ونقل و ﻧﮕﻬﺪاري، ﺷﺮاﯾﻂ آب و ﻫﻮاﯾﯽ،ﮐﯿﻔﯿﺖ آب، ﭘﺎﯾﺪاري ﺟﺮﯾﺎن ﺑﺮق و ﻃﺒﯿﻌﺘﺎً ﻣﻬﺎرتﮐﺎرﺑﺮ قرار می‌گیرد.
محاسبه این فاکتورها در روش‌های کیفی و کمی باهم متفاوت است که چگونگی برآورد این کمیت‌ها خود یکی از چالش‌های اصلی در مسیر اجرای برنامه کنترل کیفی در آزمایشگاه‌های مولکولی می‌باشد.
منابع:
Kessler HH, Raggam RB. Quality assurance and quality control in the routine molecular diagnostic laboratory for infectious diseases. Clinical chemistry and laboratory medicine. 2012 Jul 1;50(7):1153-9.
Sabbath-Solitare M, Baptist SJ, Redondo TC. Framework for Quality Assurance in Molecular Diagnostics. InMolecular Diagnostics 2006 (pp. 227-236). Humana Press.
Dequeker E, Ramsden S, Grody WW, Stenzel TT, Barton DE. Quality control in molecular genetic testing. Nature Reviews Genetics. 2001 Sep;2(9):717.
https://www.westgard.com/qc-molecular-diagnostics.htm
ارزیابی کیفیت خارجی؛ مروری بر طراحی، توانایی‌ها و کاستی‌های برنامه‌های کنونی
استانداردسازی در روش‌های ایمونواسی (1)
چگونه کیفیت محصولات و خدمات خود را تضمین کنیم
برای دانلود فایل pdf بر روی لینک زیر کلیک کنید
ورود / ثبت نام