اصول سترون‌سازی (Sterilization)، ضدعفونی (Disinfection) و گندزدایی (Antisepsis) در مراکز پزشکی (14)
تألیف:
دکتر احمد مردانی
مرکز تحقیقات سازمان انتقال خون، مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون
19- نمک طعام یا کلرید سدیم (Sodium Chloride)
حساسیت و یا مقاومت میکروب‌ها به غلظت‌های مختلف نمک طعام (NaCl) متفاوت است، امّا رشد اغلب آنها در غلظت‌های بالاتر از 6/5 درصد نمک مهار می‌شود. در برخی نقاط دنیا هنوز از نمک طعام برای نگهداری گوشت، ماهی، سبزی‌ها و میوه‌ها استفاده می‌کنند.
20- رنگ‌های ضد میکروبی (Antimicrobial Dyes)
رنگ‌های ضد میکروبی با اتصال به گروه‌های فسفات اسیدهای نوکلئیک، نوکلئوپروتئین‌ها (Nucleoproteins) و فسفولیپیدها (Phospholipids)، اثر عفونت‌زدایی خود را اعمال می‌کنند، علاوه بر این، برخی از رنگ‌ها با یونیزاسیون (Ionization) و تولید ترکیبات قلیایی که حلال در چربی هستند، در نفوذپذیری غشای سلولی یا سیتوپلاسمی میکروارگانیسم‌ها اختلال ایجاد می‌نمایند. این رنگ‌ها به دو دسته طبقه‌بندی می‌شوند که عبارتند از:
1- رنگ‌های آنیلین (Aniline Dyes) مانند مالاشیت گرین (MG)، بریلیانت گرین (BG) و کریستال ویوله (CV)
2- رنگ‌های آکریدین (Acridine Dyes) مانند آکریفلاوین (Acriflavine) و آمین‌آکرین (Aminacrine)
از رنگ‌های ضد میکروبی به‌عنوان مواد گندزدا در درمان سوختگی‌های خفیف و عفونت‌های پوستی باکتریایی استفاده می‌شود. رنگ‌های آنیلین و آکریدین به‌طور انتخابی از رشد و تکثیر باکتری‌های گرم مثبت جلوگیری می‌کنند، به همین دلیل، این رنگ‌ها در ساخت محیط‌های کشت انتخــــــــــــــــــــابی میکروبی (Microbial Selective Culture Media) مورد استفاده قرار می‌گیرند.
نکته 1: آکریفلاوین ترکیبی از رنگ‌های پروفلاوین (Proflavine) و یوفلاوین (Euflavine) است که فقط یوفلاوین خاصیت ضد میکروبی دارد.
نکته 2: اتیدیوم بروماید (EB) از رنگ‌های میکروب‌کشی است که با استقرار بین جفت بازهای DNA اثر ضد میکروبی خود را اعمال می‌کند.
آلودگی میکروبی مواد ضدعفونی‌کننده
گاهی در غلظت‌های کم ضدعفونی‌کننده‌های سطح بینابین (ILD) و پایین (LLD)، آلودگی باکتریایی مشاهده می‌شود. برای جلوگیری از رخداد این آلودگی‌ها، رعایت موارد ذیل الزامی است:
1- تهیه غلظت‌های مختلف (رقیق‌سازی) در زمان مصرف
2- نگهداری در غلظت‌های بالا
3- استفاده از رقیق‌کننده‌ها و ظروف تهیه و نگهداری ضدعفونی شده
مواد ضدعفونی‌کننده و سلامت شغلی
تمامی مواد شیمیایی ضدعفونی‌کننده، برای سلامتی و حیات موجود زنده از جمله انسان و حیوان مضر هستند. عوامل مؤثر بر میزان خطرآفرینی این مواد عبارتند از:
1- مدت زمان استفاده
2- غلظت
3- مقدار ماده مصرف‌شده
4- روش استفاده و چگونگی مواجهه (پوستی، مخاطی و یا استنشاقی)
در مواجهه‌های خفیف و طولانی‌مدت، رعایت میانگین وزنی- زمانی (TWA)، حدود مجاز مواجهه (PELs) و حدود توصیه شده مواجهه (RELs) و همچنین معیارهای مرکز کنترل بیماری‌ها (CDC) و اداره سلامت و ایمنی شغلی (OSHA)، در پیشگیری از رخداد حادثه و یا کاهش خطر ناشی از کاربرد مواد شیمیایی ضدعفونی‌کننده الزامی و از اهمیت بالایی برخوردار است.
سترون‌کننده‌های شیمیایی (CS)
برخی از مواد شیمیایی را می‌توان با افزایش غلظت و یا مدت زمان تماس به‌منظور سترون‌سازی مورد استفاده قرار داد؛ به‌عنوان مثال وقتی که مدت زمان تماس محلول گلوتارآلدئید دو درصد به سه تا 12 ساعت افزایش می‌یابد، به‌عنوان یک ماده سترون‌کننده عمـل مـی‌کند. هیپوکلریت سدیم و اسید پراستیک در غلظت‌های بالا و پراکسید هیدروژن شش تا 30 درصد از جمله مواد شیمیایی سترون‌کننده هستند. لازم به ذکر است که دی‌اکسید کلرین (ClO2)، کلرین (Cl2)، اکسید پروپیلن (C3H6O)، اُزن (O3) و اکسید اتیلن (C2H4O) جزو سترون‌کننده‌های شیمیایی بوده و گازی (Gaseous) شکل هستند.
روش‌های سالم‌سازی هوا
برای سالم‌سازی هوای استنشاقی در محیط‌های خاص مانند اتاق‌های عمل و بخش پیوند اعضا، روش‌های عفونت‌زدایی فیزیکی و شیمیایی مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرد. به‌طور کلی، روش‌های سالم‌سازی هوا عبارتند از:
1- تهویه با فشار
طراحی برخی از اتاق‌های عمل به‌گونه‌ای است که هوای سالم با فشار از سقف (سطح پاک) وارد و از کف (سطح آلوده) خارج می‌شود.
2- تصفیه یا فیلتراسیون
در برخی از اتاق‌های عمل و بخش‌های مراقبت ویژه (ICU) و پیوند اعضا از فیلترهای مختلف مانند HEPA و ULPA برای سالم‌سازی هوا استفاده می‌نمایند.
3- پرتو ماورای بنفش (UV)
4- مواد ضدعفونی‌کننده
برای سالم‌سازی هوا می‌توان از اُزن، فرمالدئید، اکسید اتیلن، اسید لاکتیک (Lactic Acid)، گلیکول (Glycol)، بتا-پروپیولاکتون (Beta-Propiolactone)، پروپن (Propene) یا پروپیلن (Propylene) یا متیل اتیلن (Methylethylene) و اتیلن گلیکول (Ethylene Glycol) استفاده نمود.
سالم‌سازی سطوح محیطی (کف و دیوار)
سطوح محیطی همانند وسایل پزشکی و آزمایشگاهی نیاز به پاکسازی دارند که در شرایط ویژه و محیط‌های خاص بایستی از مواد ضدعفونی‌کننده مانند ترکیبات آمینی چهار ظرفیتی و هیپوکلریت سدیم استفاده شود. انجام فرایند پاکسازی سطوح محیطی بایستی از پاک‌ترین و بالاترین ناحیه آغاز و به آلوده‌ترین و پایین‌ترین سطح (کف) ختم گردد.
ممانعت از ترددهای اضافی و تخصیص پرسنل و فضای لازم و کافی در بخش‌های بیمارستانی، نقش عمده‌ای در سالم‌سازی هوا و سطوح محیطی ایفا می‌نمایند؛ به‌عنوان مثال، وجود یک پرستار در یک شیرخوارگاه به ازای هر شش تا هشت شیرخوار و در بخش مراقبت ویژه نوزاد (NICU) به ازای یک تا دو نوزاد برای انجام وظایف محوله کافی است.
مواد گندزدا (Antiseptics)
گندزداها برخلاف مواد ضدعفونی‌کننده، به پوست، مخاط و بافت‌های زنده آسیب نمی‌رسانند و از سمیت کمتری برخوردار هستند. متداول‌ترین مواد گندزدا عبارتند از:
1- الکل‌ها
2- دتول یا کلروکسی‌لنول (Chloroxylenol)
3- بتادين (Betadine) یا پوویـدون آیودین (PI)
4- پراکسید هیدروژن یا آب اکسیژنه
5- اسید بوریک (Boric Acid)
در درمان تبخال (Herpes)، آکنه (Acne) و عفونت قارچی مهبل (واژن) مورد استفاده قرار می‌گیرد و همچنین از ترکیبات موجود در محلول‌های شستشوی چشمی و پمادهای سوختگی است.
6- كلرهگزيدين (Chlorhexidine) یا هیبیتان (Hibitane)
7- هگزاكلروفن (Hexachlorophene)
استفاده از مواد گندزدا همانند دیگر مواد شیمیایی دارای محدودیت‌های مصرفی است. این محدودیت‌ها عبارتند از:
1- استفاده طولانی‌مدت (بیش از یک هفته)
2- درمان آفتاب سوختگی
3- زخم‌های عفونی
4- بریدگی‌های عمیق
5- سوختگی‌های شدید
6- زخم‌های وسیع
نکته: مواد گندزدا برخلاف آنتی‌بیوتیک‌ها که کاربرد درمانی دارند، از عفونی شدن زخم‌ها و بریدگی‌های سطحی پیشگیری می‌کنند.
مراحل و چگونگی پاکسازی و گندزدایی زخم‌های سطحی
با آگاهی از مراحل و چگونگی پاکسازی و گندزدایی زخم‌های سطحی، در بیش از 90 درصد موارد نیازی به مراجعه به مراکز بهداشتی و درمانی نیست. مراحل و چگونگی پاکسازی و گندزدایی زخم‌های سطحی عبارتند از:
1- توقف خونریزی
خونریزی پس از گذشت چند دقیقه به‌طور خودکار متوقف می‌شود. در صورت ادامه، با اعمال فشار بر موضع به مدت 20 دقیقه خونریزی را متوقف نمایید. چنانچه خونریزی قطع نشد، به پزشک مراجعه کنید.
2- پاکسازی با آب سرد و صابون
از آنجایی که صابون سبب تحریک زخم می‌شود، بیشتر به پاکسازی اطراف زخم بپردازید.
3- گندزدایی با بتادین (عمدتاً اطراف زخم)
4- استفاده از پماد آنتی‌بیوتیک (Antibiotic Ointment)
پماد آنتی‌بیوتیـک یا آنتی‌بیوتیک موضعی (Topical Antibiotic) مانند تتراسایکلین (Tetracycline) از عفونی شدن زخم جلوگیـری می‌نماید و زخم را مرطوب نگه می‌دارد.
5- پوشاندن زخم با چسب زخم و یا پارچه نخی تمیز
وقتی زخم به اندازه کافی التیام پیدا کرد و احتمال عفونت کاهش یافت، پوشش زخم را بردارید. جریان هوا موجب تسریع روند التیام زخم می‌شود.
6- مراجعه به پزشک با مشاهده علائم عفونت شامل قرمزی، گرمی، تورم و ترشح چرکی
سترون‌سازی و ضدعفونی وسایل آلوده به ویروس‌های منتقله از خون
مواد شیمیایی و روش‌های مختلفی توسط نهادهای بین‌المللی بر اساس بررسی‌های انجام‌شده در سرتاسر جهان، برای عفونت‌زدایی وسایل و ابزار آلوده به ویروس‌های منتقله از خون و دیگر مایعات و ترشحات بدن ارائه شده است. به‌طور کلی، هر میکروبی که بخشی و یا تمام مراحل چرخه زندگی خود را در خون طی می‌کند، توانایی انتقال از طریق خون و فرآورده‌های خونی را دارد. مواد و روش‌های عفونت‌زدایی وسایل و ابزار آلوده به ویروس‌های شایع منتقله از خون شامل HIV، HBV و HCV عبارتند از:
1- مرکز کنترل بیماری‌ها (CDC) استفاده از مواد ضدعفونی‌کننده سطح بالا را به‌منظور عفونت‌زدایی وسایل آلوده به ویروس‌های HIV و HBV توصیه می‌نماید.
2- سازمان بهداشت جهانی (WHO) معتقد است که اگر ماده‌ای بر ویروس HBV مؤثر باشد، قادر است ویروس HIV را نیز غیرفعال کند.
3- فرمالین 40 درصد (محلول آبی) طی 12 ساعت و فرمالین 20 درصد (محلول الکلی) طی 18 ساعت ویروس HBV را غیرفعال می‌نمایند.
4- دستگاه اتوکلاو با دمای 121 درجه سانتی‌گراد و فشار یک اتمسفر در مدت زمان 15 دقیقه، فور با دمای 160 درجه سانتی‌گراد در مدت دو ساعت و آب جوش (100 درجه سانتی‌گراد) در مدت 10 دقیقه قادر است ویروس HBV را غیرفعال کند.
5- قرار دادن وسایل و ابزار آلوده به خون و یا دیگر مایعات و ترشحات بدن در محلول 5/0 درصد هیپوکلریت سدیم به مدت 10 دقیقه، ویروس‌های HIV و HBV را غیرفعال می‌نماید، به همین دلیل، سازمان بهداشت جهانی استفاده از این محلول را قبل از شروع فرایند پاکسازی توصیه می‌کند.
6- ويروس‌های HIV، HBV و HCV با استفاده از روش استاندارد سترون‌سازی وسايل و ابزار پزشكي و آزمایشگاهی، به‌کلی از بين مي‌روند.
7- هیپوکلریت‌ها (Hypochlorites) و گلوتارآلدئید (Glutaraldehyde) مؤثرتر از دیگر مواد ضدعفونی‌کننده قادر هستند ویروس‌های هپاتیت (Hepatitis Viruses) را نابود نمایند.
ادامه دارد …
اصول سترون‌سازی (Sterilization) ، ضدعفونی (Disinfection) و گندزدایی (Antisepsis) در مراکز پزشکی (9)
اصول بهینه تولید ویژه مراکز انتقال خون (4)
اصول سترون‌سازی (Sterilization)، ضدعفونی (Disinfection) و گندزدایی (Antisepsis) در مراکز پزشکی (1)
برای دانلود فایل pdf بر روی لینک زیر کلیک کنید
ورود / ثبت نام