درباره اهدای خون بیشتر بدانیم
(قسمت چهاردهم)
پلاسما و فرآورده‌های پلاسمایی (1)
علي‌اصغر صفري‌فرد
كارشناس ارشد خون‌شناسي و بانك خون، کارشناس عالی سازمان انتقال خون ایران
safarifardas@Gmail.com
بافت مايع بدن را خون مي‌نامند كه بدليل جريان داشتن در تمام بدن، برعكس بافت‌هاي ديگر كه داراي يك وظيفه خاص هستند وظايف متعددي به عهده دارد. خون شامل دو بخش عمده است؛ بخش سلولي شامل گلبول‌هاي قرمز، گلبول‌هاي سفيد و پلاكت‌ها مي‌باشد. بخش مايع خون، پلاسما است كه به عنوان بستري براي حركت سلول‌هاي زنده خون و حمل و جابجايي مواد مختلف (از جمله پروتئين‌ها، ليپيدها، گلوسيدها، املاح معدني و ساير مواد موجود در خون) به بافت‌ها به شمار مي‌رود.
خون 7 تا 8 درصد وزن بدن را تشكيل مي‌دهد و با جريان در رگ‌ها وظيفه مهم رساندن مواد مغذي مثل اكسيژن، گلوكز، ويتامين‌ها و الكتروليت‌ها به بافت‌هاي مختلف و حمل مواد زايد مثل دي‌اكسيدكربن و اسيدلاكتيك از بافت‌ها به اندام‌هايي كه وظيفه دفع يا تبديل آنها را به عهده دارند، را دارا مي‌باشد. وظيفه مهم ديگر خون تشخيص اجسام خارجي مانند باکتری‌ها و ویروس‌ها و دفاع از بدن در مقابل آنها و از بين بردن آنها مي‌باشد، بنابراين خون يك بافت ثابت نيست بلكه يك مجموعه است و از ديدگاه پزشكي نيز يك دارو نيست بلكه يك كارخانه توليد دارو است. مصرف‌كننده خون (بيمار) در موارد بسيار استثنايي به كل خون نيازمند است و بيشتر به سلول‌های خاص يا پروتئيني با كاربري ویژه احتياج دارد. در صورت تجويز خون كامل، شايد مشكل بیمار به نوعي حل گردد ولي مطمئناً به دليل سرباري بيش از حد مواد و سلول‌هاي غير لازم، مشكلات عديده‌اي براي وی ايجاد خواهد شد، به همين دليل در سازمان‌های انتقال خون دنيا، بخشی به نام بخش توليد فرآورده‌هاي سلولي و پلاسمايي وجود دارد كه سلول‌هاي زنده خون را از پلاسما جدا كرده و هر قسمت را مستقلاً براي مصرف آماده مي‌نمايد.
دسترسي به خون و فرآورده‌هاي خوني ايمن و سالم، يك بخش مهم از درمان‌هاي نوين است. در سرتاسر دنيا، هر سال ميليون‌ها مورد زندگي توسط استفاده مناسب از فرآورده‌هاي خوني نجات پيدا كرده يا وضعيت سلامتي بیماران بهبود مي‌يابد. به نظر مي‌رسد كه حداقل براي دهه‌هاي آينده، دسترسي مناسب به خون و يا فرآورده‌هاي مشتق از خون و پلاسما يك بخش مهم و اساسي از پزشكي و درمان باشد. دسترسي به مقادير كافي به اين فرآورده‌ها در هر كجا كه نياز وجود داشته باشد حق بيماران است.
خون و فرآورده‌های آن، دارویی حیاتی و شفابخش برای برخی بیماران و مصدومان است. در حالات و شرایط متعدد، جهت حفظ سلامتی بیمار نیاز به استفاده از خون و یا فرآورده‌های آن وجود دارد. از جمله استفاده‌های فرآورده‌های خونی می‌توان به جراحی‌ها، بیماری‌های خونی بالاخص بیماری‌های وراثتی خون نظیر تالاسمی و هموفیلی، سرطان‌های خون و شیمی‌درمانیِ آنها، پیوند اعضاء، سوختگی‌های شدید، خونریزی‌های شدید و شوک‌های هموراژیک اشاره نمود.
تمام کاربردها و تأثیرات ذکر شده، بیانگر اهمیت و جایگاه قابل توجه خون و فرآورده‌های آن است. نظر به اینکه طی چند دهه اخیر مصرف خون کامل سیر نزولی و مصرف فرآورده‌های خونی سیر صعودی داشته است، امروزه حدود 90% موارد انتقال بصورت فرآورده‌های مختلف خونی و کمتر از 10% بصورت خون کامل می‌باشد.
پلاسما
پلاسماي خون انساني، مايعي است كه سلول‌هاي خون در آن غوطه‌ور هستند. پلاسما ماده‌اي حياتي و منحصر به فرد است كه حاوي بيش از 200 تركيب بيوشيميايي است كه هنوز هم بسياري از آنها كاملاً شناخته نشده‌اند. 91 تا 92% پلاسما را آب و 6 تا 8% آن را پروتئين‌ها تشكيل مي‌دهد. پلاسما حاوي پروتئين‌هاي مهمي نظير آلبومين، ايمونوگلوبولين‌هاي مختلف، فاكتورهاي انعقادي و ضد انعقادي، پروتئازهاي بازدارنده و فاكتورهاي رشد است. غلظت اين مواد نيز طيف وسيعي را شامل مي‌گردد كه از 40 گرم در لیتر در مورد آلبومين تا 1 پیکوگرم در لیتر در مورد فاكتور رشد متغير است. آلبومين مسئول فشار اسمزي كلوئيدي پلاسما است، ايمونوگلوبولين‌ها در برابر عفونت‌ها مؤثر بوده و فاكتورهاي انعقادي در انعقاد خون نقش بسزايي دارند.
پلاسما حدود 50 درصد خون را تشكيل مي‌دهد و از آب، الكتروليت‌ها، ويتامين‌ها، مواد مغذي و صدها ماده ديگر تشكيل شده است. تقریباً 7 درصد پلاسما را پروتئين‌ها مي‌سازند و شامل انواع آنزيم‌ها، هورمون‌ها و آنتي‌بادي‌هاي مختلف هستند. هر يك از اين پروتئين‌ها، نقش ويژه‌اي در فعاليت حياتي بدن دارند. علاوه بر اينها، هر يك از اين پروتئين‌ها ممكن است در تشخيص و درمان بيماري‌های مختلف مفيد و قابل استفاده باشند. ساختمان و عملكرد تعدادي از اين پروتئين‌ها شناخته شده است و بسياري از آنها همچنان به عنوان موضوعات تحقيقاتي و احتمالاً كشف راه‌هاي جديد تشخيص و درمان بيماري‌ها و ساخت داروهاي جديد مورد توجه هستند.
پلاسمای خون که خود دربردارنده‌ی طیف گسترده‌ای از فرآورده‌های خاص خونی است، دارای جایگاه ویژه‌ای برای درمان بیماری‌های مختلف می‌باشد. پیشرفت در شناخت کاربردها و فواید فراورده‌های مشتق از پلاسما، در انحصار بودن صنعت تولید فرآورده‌های پلاسمایی در دست برخی کشورهای معدود که منجر به اهمیت راهبردی این نوع فن‌آوری گردیده و همچنین سودآوری بالای آن، جایگاه ویژه‌ای به این صنعت پالایش پلاسما و تولید فرآورده‌های پلاسمایی می‌بخشد.
پیشرفت‌های مهمی در زمینه تولید فرآورده‌های زیستی مشتق از خون در پنجاه سال اخیر حاصل گردیده است. این پیشرفت از شناسایی اولیه در سیستم گروه خونی در سال 1920 آغاز و سپس در خلال بیست سال بتدریج شناسایی گروه‌های خونی دیگر میسر شد. آن زمان تنها خون کامل، پلاسما و گلبول‌های قرمز به عنوان عامل درمانی برای بیماران مورد استفاده قرار می‌گرفت. ادوین کهن و همکارانش در زمینه فن‌آوری پالایشگاه پلاسما مؤثرترین گام‌ها را در دهه پنجاه میلادی برداشتند. در خلال دهه‌های اخیر این فن‌آوری پیچیده‌تر گردیده و اکنون طیف وسیعی از محصولات تولید می‌گردند.
هدف مراکز انتقال خون تولید محصولات مختلف پلاسمایی و مصرف اجزای مختلف و ضروری آن، جهت بیماران می‌باشد و بدین ترتیب از مصرف خون کامل پیشگیری می‌گردد. این امر عمدتاً به دو دلیل می باشد؛ اول اینکه فرآورده‌های پلاسمایی در حجم کمتر می‌تواند قدرت اثر بالاتری داشته باشد و دوم اینکه فرآورده‌های پلاسمایی، دارای آلودگی بسیار کمتر از خون کامل بوده و مسئله سازگاری خونی در این محصولات کمتر است و یا مطرح نمی‌باشد. امروزه فرآورده‌هاي دارويي مشتق از پلاسما قسمت عمده‌اي از داروهاي مورد مصرف انسان را تشكيل مي‌‌دهند و به نظر مي‌رسد، علي‌رغم توسعه فن‌آوري زيستي و دسترسي به برخي از داروها از طريق روش‌هاي نوتركيب، اين روند همچنان ادامه خواهد داشت. احتمال دارد كه در آينده تقاضا براي داروهاي جديدتر مثل ايمونوگلوبولين‌هاي اختصاصي آنتي‌ترومبين و چسب فيبرين نيز افزايش يابد.
فرآورده‌های پلاسمایی
پلاسماي انساني منبع مناسبي از پروتئين‌ها مي‌باشد كه خاصيت درماني دارند و مي‌توانند توسط بيماران مورد استفاده قرار گيرند. به دليل تنوع فراوان پروتئين‌ها، محصولات دارويي زيستي گوناگوني را مي‌توان از پلاسماي خون تهيه نمود. معروف‌ترين و متداول‌ترين آنها كه در بيشتر پالايشگاه‌هاي پلاسما توليد مي‌گردند به شرح زير است:
فاكتور هشت انعقادي انساني: به صورت پودر ليوفيليزه توليد و نياز بيماران هموفيلي نوع A را تأمين مي‌كند.
فاكتور نه انعقادي انساني: به صورت پودر ليوفيليزه تهيه شده، نياز بيماران هموفيلي نوع B را تأمين مي‌كند.
آلبومين انساني: مهم‌ترين فعاليت فيزيولوژيك آلبومين، مشاركت در پايدارسازي فشار انكوتيك خون و حمل و انتقال مواد (هورمون‌ها، آنزيم‌ها، فرآورده‌هاي دارويي و سموم) مي‌باشد. آلبومین در غلظت‌های مختلف تهيه و در بيماران قلبي و سوختگي‌ها و جهت ترميم و حفظ حجم خون در گردش، در جايي كه كمبود حجم ثابت شده است، مورد مصرف قرار مي‌گيرد.
ایمونوگلوبولین‌های وسیع‌الطیف
ایمونوگلوبولین‌های اختصاصی یا هیپر ایمیون
ايمونوگلوبولين تزريق وريدي نرمال (IVIG): محصول گاماگلوبولين وسيع‌الطيفي است كه عمدتاً در بيماري‌هاي عفوني، درمان كمبود مادرزادي گاماگلوبولين و بيماري‌هاي خودايمني، درمان جايگزيني سندروم‌هاي نقص ايمني اوليه و اكتسابي و در موارد كمك به افزايش توانايي سيستم ايمني بدن مصرف مي‌گردد.
فيبرينوژن و فيبرونكتين
چسب فيبرين
پالایش پلاسما به روش Cohn ابتدا برای به دست آوردن آلبومین طراحی شد که بعد از سال‌ها زمینه‌ساز ابداع روش صنعتی جداسازی طیف وسیعی از محصولات مورد استفاده کلینیکی گردید. امروزه محصولات پروتئینی گوناگون و محصولات IgG هايپرايميون را می‌توان از پالایش حجم بزرگی از پلاسمای انسانی استحصال نمود.
سروصدای تکنولوژی استفاده از پلاسما با حجم بالا از یک سو و بازرسی سختگیرانه از سوی دیگر، این موضوع را می‌رساند که چرا این تکنولوژی به عنوان روش اصلی و هسته مرکزی در صنعت پلاسما باقی مانده است. در طی سال‌ها، این فن‌آوری پیچیدگی فزاینده‌ای پیدا کرده است و استفاده از روش‌های کروماتوگرافی بهبود کیفی و کمی تولیدات دارویی پروتئینی را ممکن ساخته است و شکل و شمایل پالایش، با معرفی تکنیک‌های ویروس‌زدایی در حین تولید، همچون کروماتوگرافی و اولترافیلتراسیون تغییر یافته است.
نباید فراموش کرد که داروهای پروتئینی پلاسما گرانقیمت بوده و در کشورهاي در حال توسعه به طور گسترده در دسترس نمی‌باشند. فاکتور هشت که به عنوان داروی پروتئینی عمده موردنیاز در کشورهای در حال توسعه می‌باشد در کشورهای ثروتمند از نظر اقتصادی زیاد مورد توجه نیست. کاهش استفاده از فاکتور هشت و یا نُه مشتق از پلاسما، در اقتصادهای توسعه یافته (که در آنها بیماران هموفیلی داروهای نوترکیب مصرف می‌کنند)، باعث مازاد تولید آنها در کشورهای در حال توسعه می‌گردد، که از نظر اقتصادی مناسب نیست. این تغییر روش استفاده از محصولات نوترکیب در کشورهای غنی، می‌تواند باعث شود که کشورهای فقیر از عهده هزینه‌های افزایش یافته محصولاتی که قبلاً توسط کشورهای غنی برای آنها یارانه پرداخت می‌شد، برنیایند. به همین دلیل این موضوع حائز اهمیت می‌باشد که با ابداع تکنولوژی‌های تولید و ویروس‌زدایی قابل اجرا در کشورهای در حال توسعه، به این کشورها اجازه داده شود تا از منابع پلاسمایی محلی خود در شرایط سالم استفاده کنند.
مزایای فرآورده‌های پلاسمایی
1- كم شدن حجم دارو و بازدهي بيشتر. براي مثال در بيماران هموفيلي به جاي استفاده از چند ليتر خون براي جلوگيري از خونريزي و جبران كمبود فاكتور 8 انعقادي مي‌توان از چند ميلي‌ليتر فاكتور 8 جداسازي شده استفاده كرد كه مطمئناً بازدهي بيشتر و مؤثرتری خواهد داشت.
2- خالص سازي دارو. بيمار، دارويي به مراتب خالص‌تر و عاري از سلول‌هاي خون و ديگر مواد غير‌ضروري را دريافت مي‌كند.
3- تبديل شرايط اختصاصي دارو به شرايط عمومي. مصرف خون كامل به رعايت شرايط كاملاً اختصاصي نياز دارد مانند سازگاري گروه خون كه نيازمند به آزمايش‌هاي پيچيده و وقت‌گير است، ولي مصرف پروتئين‌هاي خالص مانند مصرف داروهاي عمومي است و بيمار به راحتي مي‌تواند در شرايطي غير از مراكز درماني نيز دارو را مصرف كند.
4- طولاني‌تر شدن عمر دارو. وجود سلول‌هاي زنده در خون كامل اجباراً عمر نگهداری و مصرف آن را بسيار كاهش مي‌دهد و با توجه به عمر سلول‌ها، حداكثر به چند روز مي‌رسد ولي مدت زمان مصرف پروتئين‌ها حتي تا چندين سال نيز مي‌تواند باشد.
5- نگهداري و حمل و نقل دارو. نگهداري و حمل و نقل داروهاي تهيه شده از پلاسما به دليل ويژگي‌هايي چون ظروف شيشه‌اي، ليوفيليزه بودن، حجم كم و تحمل دما، به راحتي امكان‌پذيراست و نياز به شرايط سخت نگهداري و حمل كيسه خون ندارد.
6- ايجاد تنوع دارويي. در روش مرسوم مصرف خون كامل، چندين اهداكننده در خدمت يك بيمار هستند ولي با جداسازي اجزاء پروتئيني آن، هر يك جزء خوني مي‌تواند در خدمت بيماري خاص قرارگيرد، بنابراين، خون يك اهداكننده مي‌تواند نياز چندين بيمار را برطرف نمايد.
7- گسترش دارويي. به جاي استفاده از چندين كيسه خون در يك محل و براي يك بيمار، محصولات بدست آمده از مشتقات پلاسمايي خون مي‌تواند در محل‌هاي مختلف با فاصله زماني متفاوت در اختيار نيازمندان با مشكلات مختلف قرار گيرد.
برای دانلود فایل pdf بر روی لینک زیر کلیک کنید
ورود / ثبت نام