سندرم هایپوپلازی مادرزادی آدرنال وابسته به ایکس
X-linked Adrenal Hypoplasia Congenital Syndrome
شاهین اسعدی (دانشجوی دکتری تخصصی ژنتیک پزشکی)
علائم و نشانه‌های بالینی سندرم هایپوپلازی مادرزادی آدرنال وابسته به ایکس
سندرم هایپوپلازی مادرزادی آدرنال وابسته به X یک اختلال ژنتیکی است که به‌طور عمده مردان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این اختلال بر روی بسیاری از بافت‌های تولیدکننده هورمون (غدد درون‌ریز) در بدن اثر می‌گذارد، به‌ویژه یک جفت غده کوچک در بالای کلیه‌ها به نام غدد فوق کلیوی. این غدد انواع مختلفی از هورمون‌ها را ایجاد و بسیاری از کارکردهای اساسی بدن را تنظیم می‌کنند.
شکل 1: شماتیکی از ساختار غدد آدرنال
یکی از علائم اصلی این اختلال نارسایی آدرنال است که طی آن غدد فوق کلیوی هورمون کافی تولید نمی‌کنند. نارسایی آدرنال به‌طور معمول از نوزادی یا کودکی شروع می‌شود و می‌تواند باعث استفراغ، مشکل در تغذیه، کم‌آبی، قند خون بسیار کم (هایپوگلیسمی) و شوک گردد. در صورت عدم درمان، این عوارض اغلب تهدیدکننده زندگی هستند.
مردان مبتلا نیز ممکن است کمبود هورمون‌های جنسی مردانه داشته باشند که منجر به عدم توسعه بافت‌های تولیدمثل، عدم فرود بیضه‌ها به داخل کیسه بیضه (cryptorchidism) ، تأخیر در بلوغ جنسی و عدم توانایی داشتن فرزندان از طرف پدر مبتلا (ناباروری) می‌شود. این خصوصیات با هم، به‌عنوان هایپوگنادیسم هایپوگنادوتروپیک شناخته می‌شوند. شایان ذکر است که بروز و شدت این علائم حتی در بین اعضای مبتلای همان خانواده ممکن است متفاوت باشد.
شکل 2: شماتیکی از فرود بیضه‌ها به داخل کیسه بیضه (cryptorchidism)
علت‌شناسی سندرم هایپوپلازی مادرزادی آدرنال وابسته به ایکس
جهش در ژن NROB1 که در بازوی کوتاه کروموزوم جنسی X به‌صورت Xp21.2 مستقر است، باعث ایجاد سندرم هایپوپلازی مادرزادی آدرنال وابسته به ایکس می‌شود. ژن NROB1 دستورالعمل‌های لازم را برای سنتز پروتئینی به نام DAX1 ارائه می‌دهد. این پروتئین نقش مهمی در رشد و عملکرد چندین بافت تولیدکننده هورمون (غدد درون‌ریز) از جمله غدد آدرنال، دو غده ترشح هورمون در مغز (هیپوتالاموس و هیپوفیز) و غدد جنسی (تخمدان‌ها در زنان و بیضه‌ها در مردان) دارد. هورمون‌های تولیدشده توسط این غدد بسیاری از عملکردهای مهم بدن را کنترل می‌کنند.
شکل 3: شماتیکی از کروموزوم جنسی X که ژن NROB1 در بازوی کوتاه این کروموزوم به‌صورت Xp21.2 مستقر است
برخی جهش‌های NROB1 منجر به تولید نسخه غیرفعال پروتئین DAX1 می‌شوند، درحالی‌که جهش‌های دیگر کل ژن را حذف می‌کنند. نتیجه کمبود DAX1 باعث ایجاد اختلال در رشد و عملکرد طبیعی بافت‌های تولیدکننده هورمون در بدن می‌شود. علائم و نشانه‌های نارسایی آدرنال و هایپوگنادیسم هایپوگنادوتروپیک هنگامی بروز می‌کند که غدد درون‌ریز مقادیر مناسبی از هورمون‌های خاص را تولید نمی‌کنند.
این سندرم از الگوی توارثی وابسته به X مغلوب پیروی می‌کند. ژن مرتبط با این وضعیت در کروموزوم جنسی X قرار دارد که یکی از دو کروموزوم جنسی است. در مردان (که تنها یک کروموزوم X دارند)، یک کپی تغییریافته از یک ژن مرتبط در هر سلول برای ایجاد این وضعیت کافی است. خصوصیات ارثی مرتبط با X این است که پدران نمی‌توانند صفات مرتبط با X را به فرزندان پسر خود منتقل کنند.
شکل 4: شماتیکی از ساختمان بسته پروتئین DAX1
در زنان (که دو کروموزوم X دارند)، معمولاً جهش در هر دو نسخه ژن برای ایجاد اختلال لازم است. از آنجا که بعید است که زنان دو کپی تغییریافته از یک ژن وابسته داشته باشند، به همین دلیل مردان با اختلالات توارثی وابسته به ایکس مغلوب، بیشتر از زنان تحت تأثیر قرار می‌گیرند.
در وراثت مغلوب وابسته به X، یک زن با یک نسخه جهش‌یافته ژن در هر سلول، حامل نامیده می‌شود. او می‌تواند ژن تغییریافته را به نسل بعد منتقل کند، اما معمولاً علائم این اختلال را تجربه نمی‌کند. در موارد نادر، زنانی که دارای جهش NR0B1 هستند ممکن است دچار نارسایی آدرنال یا علائم هایپوگنادیسم هایپوگنادوتروپیک مانند بافت‌های تولیدمثل توسعه‌نیافته، تأخیر در بلوغ جنسی و عدم وجود قاعدگی شوند.
فراوانی سندرم هایپوپلازی مادرزادی آدرنال وابسته به ایکس
سندرم هایپوپلازی مادرزادی آدرنال وابسته به ایکس، اختلال ژنتیکی غیرمعمول (کمتر رایج) است. فرکانس شیوع دقیق این سندرم مشخص نیست اما طی گزارش‌هایی، فراوانی این سندرم را در حدود 1 در 12500 نوزاد زنده برآورد کرده‌اند.
شکل 5: شماتیکی از الگوی توارثی وابسته به ایکس مغلوب، مادر ناقل (سمت چپ) و پدر بیمار (سمت راست) که سندرم هایپوپلازی مادرزادی آدرنال وابسته به ایکس از این الگو تبعیت می‌کند
تشخیص سندرم هایپوپلازی مادرزادی آدرنال وابسته به ایکس
سندرم هایپوپلازی مادرزادی آدرنال وابسته به ایکس بر اساس یافته‌های بالینی و کلینیکی مبتلایان و برخی آزمایش‌های پاتولوژیکی تشخیص داده می‌شود. دقیق‌ترین روش تشخیص این سندرم، آزمایش ژنتیک مولکولی برای ژن NROB1 به‌منظور بررسی وجود جهش‌های احتمالی است.
مسیرهای درمانی سندرم هایپوپلازی مادرزادی آدرنال وابسته به ایکس
استراتژی درمان و مدیریت سندرم هایپوپلازی مادرزادی آدرنال وابسته به ایکس به‌صورت علامتی و حمایتی است. درمان ممکن است با تلاش و هماهنگی تیمی از متخصصان منجمله متخصص غدد و متابولیسم، متخصص نفرولوژی، متخصص تغذیه و سایر متخصصان مراقبت‌های بهداشتی انجام پذیرد. برای ناباروری مبتلایان این سندرم، تاکنون مسیر درمانی موثقی شناسایی نشده است. مشاوره ژنتیک نیز برای تمامی والدینی که طالب فرزندی سالم هستند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
شکل 6: شماتیکی از جهش ژنتیکی در ژن NROB1
منبع:
اسعدی شاهین، امیری پریا، ابراهیمی سمیرا، ساکی‌فرد نوشین، اَمجدی حسین، کتاب نازایی و ناباروری ژنتیکی انسان، صفحات 351-345، انتشارات کتب دانشگاهی عمیدی، بهار 1399.
سرطان آدرنال (سرطان غده فوق‌کلیه) قسمت سوم
برای دانلود فایل pdf بر روی لینک زیر کلیک کنید
ورود / ثبت نام