دکتر شاهین اسعدی (دکتری تخصصی ژنتیک پزشکی)
کلیات
سندرم کمبود سودوکولین‌اِستراز یک اختلال ژنتیکی است که منجر به افزایش حساسیت به داروهای آرام‌بخش خاص که در طول بیهوشی عمومی استفاده می‌گردد، به نام کولین‌استرها می‌شود. این داروها که سریعاً عمل می‌کنند مانند سوکسینیل کولین و مایواکوریوم برای آرام کردن عضلات دخیل در حرکت (عضلات اسکلتی)، از جمله عضلات دخیل در تنفس استفاده می‌شوند.
علائم و نشانه‌های بالینی سندرم کمبود سودوکولین اِستراز
این داروها اغلب برای انجام اقدامات کوتاه جراحی یا در موارد اضطراری استفاده می‌شوند؛ زمانی که یک لوله تنفسی باید به‌سرعت وارد بدن شود. به طور معمول، این داروها ظرف چند دقیقه از زمان تزریق، متابولیزه می‌شوند و در آن زمان عضلات می‌توانند دوباره حرکت کنند. با این حال، افراد مبتلا به سندرم کمبود pseudocholinesterase ممکن است قادر به حرکت و یا استنشاق راحت، برای چند ساعت پس از مصرف دارو نباشند. افراد آسیب‌دیده باید از یک دستگاه برای کمک به تنفس استفاده کنند (تهویه مکانیکی) تا زمانی که مواد مؤثر دارو از بدن پاک شوند.
افراد مبتلا به سندرم کمبود pseudocholinesterase همچنین ممکن است حساسیت به برخی از داروهای دیگر، از جمله procaine بیهوشی موضعی و سموم خاص دفع آفات کشاورزی داشته باشند. این بیماری علائم دیگری را نشان نمی‌دهد و معمولاً تا زمانی که یک واکنش غیرطبیعی دارو رخ نداده است، ظاهر نمی‌شود.
علت‌شناسی سندرم کمبود سودوکولین اِستراز
سندرم کمبود سودوکولین اِستراز در اثر جهش ژن BCHE که در بازوی بلند کروموزوم شماره 3 به صورت 3q26.1 مستقر است، ایجاد می‌شود. این ژن دستورالعمل لازم برای سنتز آنزیم سودوکولین اِستراز که همچنین به نام Butyrylcholinesterase نیز شناخته می‌شود را فراهم می‌کند که توسط کبد تولید و در خون منتشر می‌شود. آنزیم pseudocholinesterase در تجزیه مواد دارویی کولین نقش دارد. این احتمال وجود دارد که آنزیم مذکور، توابع دیگری در بدن داشته باشد، اما این توابع هنوز به خوبی درک نمی‌شوند. مطالعات نشان می‌دهد که این آنزیم ممکن است در انتقال سیگنال‌های عصبی دخالت داشته باشد.
برخی جهش‌های ژن BCHE که سندرم کمبود pseudocholinesterase را ایجاد می‌کنند، منجر به تولید آنزیم pseudocholinesterase غیرطبیعی می‌شوند که به درستی عمل نمی‌کند. جهش‌های دیگر باعث جلوگیری از تولید آنزیم pseudocholinesterase می‌شوند. عدم وجود آنزیم عملکردی pseudocholinesterase، توانایی بدن برای تجزیه داروهای کولین اِستر را کاهش می‌دهد و منجر به اثرات غیر دارویی طولانی مدت می‌شود.
شکل 1: نمای شماتیک از نقشه فیزیکی کروموزوم شماره 3 که ژن BCHE در بازوی بلند این کروموزوم به صورت 3q26.1 مستقر است
سندرم کمبود Pseudocholinesterase همچنین می‌تواند علل غیر ژنتیکی داشته باشد. در این موارد، سندرم کمبود pseudocholinesterase به صورت غیر ارثی است و نمی‌تواند به نسل بعدی منتقل شود. فعالیت آنزیم pseudocholinesterase می‌تواند با بیماری کلیوی یا کبد، سوءتغذیه، سوختگی‌های عمده، سرطان یا داروهای خاصی دچار اختلال شود.
شکل 2: شماتیکی از ساختمان بسته پروتئین BCHE
سندرم کمبود سودوکولین اِستراز از الگوی توارثی اتوزومال مغلوب پیروی می‌کند؛ بنابراین برای ایجاد این سندرم، دو نسخه از ژن جهش‌یافته BCHE (یکی از پدر و دیگری از مادر) موردنیاز است و شانس داشتن فرزندی مبتلا به این سندرم در حالت اتوزومی مغلوب، برای هر بارداری احتمالی به میزان 25% است.
فراوانی سندرم کمبود سودوکولین اِستراز
سندرم کمبود سودوکولین اِستراز اختلال ژنتیکی است که فرکانس شیوع آن حدود 1 در 3200 تا 1 در 5000 نفر از سراسر جهان برآورد شده است. این سندرم در میان یهودیان ایرانی‌تبار و بومیان آلاسکا، رایج است.
شکل 3: شماتیکی از مکانیسم عملکرد سودوکولین اِستراز
تشخیص سندرم کمبود سودوکولین اِستراز
سندرم کمبود سودوکولین اِستراز بر اساس یافته‌های بالینی و کلینیکی مبتلایان و برخی آزمایش‌های پاتولوژیکی، قابل تشخیص است. دقیق‌ترین روش تشخیص این سندرم، آزمایش ژنتیک مولکولی برای ژن BCHE به منظور بررسی وجود جهش‌های احتمالی است.
مسیرهای درمانی
استراتژی درمان و مدیریت سندرم کمبود سودوکولین اِستراز به صورت علامتی و حمایتی است. درمان ممکن است با تلاش و هماهنگی تیمی از متخصصان منجمله متخصص گوارش، متخصص دستگاه تنفسی، متخصص کبد و سایر متخصصان مراقبت‌های بهداشتی انجام پذیرد. درمان متعارفی برای این سندرم وجود ندارد و تمامی اقدامات بالینی به منظور تخفیف رنج مبتلایان است. مشاوره ژنتیک نیز برای تمامی والدینی که طالب فرزندی سالم هستند، ضرورت دارد.
شکل 4: نمای شماتیک از الگوی توارثی اتوزومال مغلوب که سندرم کمبود سودوکولین اِستراز، از این الگو تبعیت می‌کند
منبع:
دکتر اسعدی شاهین و همکاران، کتاب پاتولوژی در ژنتیک پزشکی جلد 16، انتشارات کتب دانشگاهی عمیدی 1399.
Pseudocholinesterase deficiency