اصول سترون‌سازی (Sterilization) ، ضدعفونی (Disinfection) و
گندزدایی (Antisepsis) در مراکز پزشکی (6)
تألیف:
دکتر احمد مردانی
مرکز تحقیقات سازمان انتقال خون، مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون
ب- سترون‌سازی با سوزاندن (Incineration)
سوزاندن، شکلی از حرارت خشک است که با و یا بدون آلودگی‌زدایی اولیه، برای از بین بردن سوزن‌ها و ظروف شیشه‌ای، نمونه‌های عفونی بیوپسی (Biopsy) و یا اتوپسی (Autopsy) شده، لاشه‌های حیوانات و البسه مبتلایان به بیماری‌های مسری و دیگر زباله‌ها مفید است.
سوزاندن مواد و وسایل عفونی به‌جای سترون‌سازی با اتوکلاو، فقط در صورت داشتن کوره‌های مخصوص قابل کنترل توصیه می‌شود. بسیاری از کوره‌ها به‌ویژه آنهایی که یک حفره احتراق دارند، برای خاکستر کردن مواد و وسایل عفونی مناسب نیستند. از آنجایی که سوختن و خاکستر شدن در این کوره‌ها به‌طور کامل اتفاق نمی‌افتد، عوامل عفونی به همراه دود و دیگر مواد شیمیایی سمی (Toxic) وارد اتمسفر شده و سبب آلـودگی محیط‌زیست مــی‌شوند. کوره‌های مناسب برای سوزاندن مواد و وسایل عفونی مجهز به دو محفظه احتراق هستند. دمای مطلوب در محفظه اول بایستی حداقل 800 درجه سانتی‌گراد و در محفظه دوم حداقل 1000 درجه سانتی‌گراد باشد. تمامی مواد و وسایل عفونی حتی آن دسته از مواد و وسایلی که مرحله آلودگی‌زدایی اولیه را گذرانده‌اند، بایستی در کیسه‌های مخصوص ترجیحاً پلاستیکی به کوره‌ها انتقال داده شوند.
ج- ضدعفونی با شعله (Flaming)
به‌طور معمول در آزمایشگاه‌های تشخیص طبی از شعله چراغ الکلی و یا گاز مانند چراغ گازی Bunsen برای عفونت‌زدایی لام‌های شیشه‌ای (Glass Slides)، محیط‌های کشت، دهانه بطری‌ها و لوله‌های آزمایش و همچنین ابزارهایی مانند اسکالپل و پنس استفاده می‌شود (شکل 2-8). در این روش، وسیله موردنظر را به‌آرامی از روی شعله عبور می‌دهند، امّا نه در حدی که گرما منجر به سرخی گردد.
اگرچه بیشتر اشکال رویشی میکروب‌ها با این روش از بین می‌روند، اما با توجه به کوتاهی مدت زمان مواجهه، تضمینی مبنی بر نابودی اشکال مقاوم باکتری‌ها وجود ندارد. احتمال ترک برداشتن و شکستن ابزار و وسایل شیشه‌ای دور از انتظار نیست و از معایب این روش است.
شکل 2-8: چراغ گازی Bunsen
د- سترون‌سازی با شعله (Red Heat)
سترون‌سازی ابزارهایی مانند حلقه و سوزن تلقیح (Inoculating Loop and Needle) در بخش میکروب‌شناسی انجام می‌شود (شکل 2-9). در این روش، وسیله موردنظر را تا زمانی که کاملاً برافروخته (قرمز) شود، روی شعله چراغ الکلــــی و یا گاز مانـــــــند چراغ گـــــازی Bunsen نگه می‌دارند و یا از دستگاه سوزاننده برقی (Electric Incinerator) استفاده می‌شود (شکل 2-10). لازم به ذکر است امروزه در بخش میکروب‌شناسی آزمایشگاه‌های تشخیص طبی مدرن، حلقه و سوزن تلقیح سترون یک‌بار مصرف از جنس پلاستیک مورد استفاده قرار می‌گیرد (شکل 2-11).
نکته: از دیگر موارد عفونت‌زدایی با حرارت خشک، اطو کردن است که سبب ضدعفونی البسه و ملحفه‌ها می‌گردد.
شکل 2-9: حلقه و سوزن تلقیح (Inoculating Loop and Needle) فلزی (سیمی)
شکل 2-10: دستگاه سوزاننده برقی (Electric Incinerator)
شکل 2-11: حلقه و سوزن تلقیح (Inoculating Loop and Needle) سترون یک‌بار مصرف
تصفیه یا فیلتراسیون (Filtration)
در این روش هوا و یا مواد مایی (مایعات) از صافی یا فیلتر عبور داده می‌شود. عمل تصفیه توسط فيلترهایي از جنس خاک چینی (Porcelain Clay) ماننـــــد Chamberland و Doulton، خاک دیاتومه (Diatomaceous Earth) مانند Berkefeld، پنبه نسوز (Asbestos) مانند Seitz، Sterimat، Carlson و Hemmings و امروزه فیلترهای غشایی (Membrane Filters) به‌صورت صفحه‌های مشبک و عمدتاً از جنس دی‌استات سلولز (Cellulose Diacetate) انجام می‌گیرد. از این روش در سالم‌سازی هوا و آب و همچنین عفونت‌زدایی مایعات بیولوژیکی حساس به حرارت (Heat-sensitive) مانند هورمون‌ها (Hormones)، واکسن‌ها، سرم‌ها (Sera)، ویتامین‌ها (Vitamins)و آنتی‌بیوتیک‌ها استفاده می‌شود (شکل 2-12)، علاوه بر این زدودن باکتری‌ها از ترکیب محیط‌های کشت، اندازه‌گیری ویروس‌ها، تهیه سوسپانسیون‌های ویروسی عاری از باکتری، شمارش باکتری‌ها، جداسازی سموم از محیط‌های کشت و تخلیص مایعات از جمله مایع کیسـت هیداتید (Hydatid Cyst)، از دیگر کاربردهای روش فیلتراسیون هستند. لازم به ذکر است که فرایند عفونت‌زدایی روش فیلتراسیون از طریق جداسازی عوامل عفونی و نه تخریب و یا نابودی آن‌ها انجام می‌گیرد.
شکل 2-12: فیلتر غشایی و چگونگی فیلتراسیون مواد مایی
به‌طورکلی، فیلترها را به دو دسته طبقه‌بندی می‌نمایند که عبارتند از:
1- فیلترهای عمقی (Depth Filters)
به فیلترهایی از جنس خاک چینی و یا خاک دیاتمه و یا پنبه نسوز، فیلتر عمقی اطلاق می‌شود. در این فیلترها، عمل تصفیه و یا جداسازی ذرات معلق در اعماق بستر فیلتر انجام می‌گیرد. جذب و یا نگه‌داری محلول‌ها، اندازه منافذ و یا تخلخل نامشخص و امکان انتقال مواد ساختمانی فیلتر به حجم تصفیه‌شده، از مهم‌ترین معایب فیلترهای عمقی هستند.
2- فیلترهای غشایی (Membrane Filters)
فیلترهای غشایی منافذی به‌اندازه 0/015 تا 12 میکرون دارند و بایستی قبل از استفاده با حرارت مرطوب در دستگاه اتوکلاو سترون شوند. جنس این فیلترها از مواد پلیمری از قبیل دی‌استات سلولز، نیترات سلولز (Cellulose Nitrate) به نام فیلتر Gradocol با منافذی به‌اندازه 3 تا 10 میکرون، پـلی‌کربنات (Polycarbonate) و پلی‌استر (Polyester) است. کارآمدی فیلترهای غشایی به‌اندازه منافذ و وجود جاذبه‌های الکترواستاتیک (Electrostatic) وابسته است. اندازه منافذ برای فیلتراسیون ویروس‌ها و مایکوپلاسماها (Mycoplasmas)، باکتری‌ها و مخمرها (Yeasts)، بایستی به ترتیب 0/01 تا 0/1، 0/2 و 0/45 تا 1/2 میکرون باشد.
منافذ فیلترهای غشایی موسوم به منافذ مویی(Capillary Pores) و منافذ پرپیچ‌وخم (Labyrinthine Pores) به ترتیب با استفاده از تشعشع (Radiation) و تبخیر تحمیلی حلال‌ها (Forced Evaporation of Solvents) از استرهای سلولزی ایجاد می‌شوند. تخلخل معین و مشخص، عدم جذب و یا نگه‌داری مواد مایی، قابلیت استفاده پس از سترون‌سازی و سازگاری با اکثر مواد شیمیایی، از مهم‌ترین مزایای فیلترهای غشایی هستند. از معایب این فیلترها می‌توان به ظرفیت بارگذاری پایین و شکنندگی اشاره کرد.
فيلترهاي HEPA، مهم‌ترين نوع فيلترها هستند كه علاوه بر توانايي جذب مواد بيولوژيكی، سمي و راديواكتيو، قادرند از هر ده هزار ذره تنها سه ذره را از خود عبور دهند (ميزان بازدهي 99/97 درصد). این نوع فیلترها در هودهای بیولوژیکی (BSCs)، اتاق‌های عمل و بخش نگه‌داری بیماران خاص مانند مبتلایان به نقص سیستم ایمنی، به‌منظور فیلتراسیون هوا مورد استفاده قرار می‌گیرند. فیلتر HEPA توانایی جذب حداقل 99/97 درصد ذرات با قطر0/3میکرون و بزرگ‌تر را دارد (شکل 2-13). این توانایی باعث شده که هوای خارج‌شده از هودهای دارای فیلتر HEPA عاری از عوامل عفونی شناخته‌شده باشد. توانايي جذب فيلترهاي ULPA تا 0/12 ميكرون است و قادرنــد ويـروس‌هاي معلّق را نيز جذب نمايند. این نوع فیلترها می‌توانند از هر ده هزار ذره تنها 1/7ذره را از خود عبور دهند (ميزان بازدهي 99/9995 درصد). کارایی فیلترهای HEPA با آزمایش ذره دی‌اکتیل فتالات (DOP) با استفاده از ذراتی به‌اندازه 0/3 میکرون پایش می‌شود.
نانوفیلتراسیون (Nanofiltration)، روشی است که به‌طور خاص قابلیت جداسازی ویروس‌ها را علاوه بر سایر میکروارگانیسم‌های بزرگ‌تر از ویروس‌ها دارد و از این نظر می‌توان آن را جزو روش‌های اختصاصی ویروس‌زدایی به‌شمار آورد. اساس کار روش نانوفیلتراسیون، جداسازی ذرات برحسب اندازه آنهاست. در این روش عوامل عفونی بزرگ‌تر از اندازه منافذ فیلتر، جذب فیلتر شده و ذرات کوچک‌تر، از منافذ فیلتر عبور می‌کنند. از مهم‌ترین معایب روش نانوفیلتراسیون، گرانی فیلترهای آنهاست.
نکته 1: پمپ خلأ با ایجاد فشار مثبت و یا منفی به تسهیل و تسریع عمل فیلتراسیون می‌انجامد.
نکته 2: اندازه منافذ فیلتر برای جذب کوچک‌ترین سلول‌های باکتریایی بایستی 0/22 میکرون باشد.
نکته 3: متداول‌ترین فیلترهای غشایی استفاده‌شده در میکروب‌شناسی، فیلترهایی از جنس نیترات و یا استات سلولز با منفذ 0/2 میکرونی است.
شکل 2-13: توانایی جذب فیلتر HEPA برحسب اندازه ذرات
نکته 4: به فیلترهای ساخته‌شده از خاک چینی و یا دیاتمه، فیلترهای سفالین (Earthenware) اطلاق می‌شود که به‌طور معمول، شمعی شکل (Candle) هستند و عمدتاً در تصفیه آب آشامیدنی و صنایع کاربرد دارند. فیلترهای چمبرلند برحسب تخلخل به L1، L1a، L2، L3، L5، L7، L9 و L11، فیلترهای برکفلد به V (Veil=Coarse)، N (Normal) و W (Wenig=Fine) و فیلترهای دالتون به P2، P5 و P11 درجه‌بندی می‌شوند.
نکته 5: از آنجاییـکه پنبـه نسوز یا پنبه کوهی یا آزبـست (Asbestos)، سرطان‌زا (Carcinogen) است، استفاده از فیلترهای آزبست بسیار محدود شده است. این فیلترها دیسکی شکل و یک‌بار مصرف هستند و از توان جذبی بالایی برخوردارند. فیلترهای آزبست برحسب کاربرد به HP/PYR، HP/EKS و HP/EK به ترتیب برای زدودن (Remove) مواد تب‌زا (Pyrogens)، سترونی مطلق (Absolute Sterility) و تصفیه درجه‌بندی می‌شوند.
نکته 6: فیلتر مندلر (Mandler) نوعی فیلتر سفالین است که از ترکیب خاک دیاتمه، پنبه نسوز و گچ (Plaster) پاریس ساخته می‌شود.
ادامه دارد …
اصول سترون‌سازی (Sterilization)، ضدعفونی (Disinfection) و گندزدایی (Antisepsis) در مراکز پزشکی (1)
اصول سترون‌سازی (Sterilization)، ضدعفونی (Disinfection) و گندزدایی (Antisepsis) در مراکز پزشکی (2)
برای دانلود پی دی اف برروی لینک زیر کلیک کنید
ورود / ثبت نام