استرس اکسیداتیو و سیستم دفاع آنتی‌اکسیدانی

استرس اکسیداتیو و سیستم دفاع آنتی‌اکسیدانی

 دكتر ابوالفضل گلستاني¹، امیرحسین دوستی مطلق²، حمیدرضا یوسفی³

1: دانشیار گروه بیوشیمی بالینی دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران

2: دانشجوی دکتری تخصصی بیوشیمی بالینی دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران،

3: دانشجوی کارشناسی ارشد بیوشیمی بالینی دانشگاه علوم پزشکی یزد

مقدمه:

عدم تعادل بین رادیکال‌های آزاد (اکسیدان‌ها) و سیستم‌های آنتی‌اکسیدانی، استرس اکسیداتیو ایجاد می‌کند. آنتی‌اکسیدان‌ها برای حفاظت از لیپیدها، پروتئین‌ها و DNA ایجاد شده‌اند، سیستم دفاع آنتی‌اکسیدانی از دو بخش عمده تشکیل شده است: سیستم دفاع آنتی‌اکسیدانی غیر آنزیمی شامل مولکول‌هایی مانند گلوتاتیون، بتاکاروتن، ویتامین C و … و سیستم دفاع آنتی‌اکسیدانی آنزیمی شامل آنزیم‌های مهم آنتی‌اکسیدانی درون‌سلولی مانند کاتالاز (CAT)، گلوتاتیون ردوکتاز (GR)، گلوتاتیون پراکسیداز (GPx) و سوپر اکسید دیسموتاز (SOD).

 استرس اکسیداتیو

ترکیبات شیمیایی که منجر به تولید اکسیژن مولکولی می‌شوند (پرواکسیدان‌ها) توسط عواملی تجزیه ‌شده، یا اثر آن‌ها توسط آنتی‌اکسیدان‌ها خنثی می‌گردد. در یک سلول سالم تعادل نسبی بین پرواکسیدان‌ها و آنتی‌اکسیدان‌ها وجود دارد؛ به این معنی که با افزایش پرواکسیدان‌ها و یا کاهش آنتی‌اکسیدان‌ها استرس اکسیداتیو اتفاق می‌افتد که در صورت طولانی شدن، آسیب جدی سلولی رخ می‌دهد [1]. عدم تعادل بین رادیکال‌های آزاد (اکسیدان‌ها) و سیستم‌های آنتی‌اکسیدانی استرس اکسیداتیو ایجاد می‌کند. سلول می‌تواند استرس اکسیداتیو ملایم را تحمل کند، اما در حالت شدیدتر، غشاي سلولی آسیب ‌دیده و متعاقباً عوارض پاتولوژیکی ایجاد می‌شود [2].

دفاع آنتی‌اکسیدانی

آنتی‌اکسیدان چیست؟

از اصطلاح آنتی‌اکسیدان اغلب در متون بیولوژی و پزشکی استفاده می‌شود و به آنتی‌اکسیدان‌های قطع‌کننده واکنش‌های زنجیره‌ای مثل آلفا توکوفرول محدود شده است. با این وجود طبق تعریف جدید هر ماده‌ای که در غلظت کم، اکسیداسیون سوبسترای اصلی را به‌طور چشمگیری مهار کند یا به تأخیر اندازد آنتی‌اکسیدان نامیده می‌شود. آنتی‌اکسیدان‌ها به روش‌های زیر مانع پراکسیداسیون لیپیدی می‌شوند:

• کاهش دادن غلظت اکسیژن تجمع یافته (مثلاً به‌وسیله ترکیب شدن با اکسیژن یا جابجایی آن)،
• جلوگیری از شروع پراکسیداسیون به‌وسیله حذف گونه‌هایی که اتم‌های هیدروژن را جدا می‌کنند (مثل رادیکال هیدروکسیل OH)،
• حذف و فرونشاندن اکسیژن آزاد و منفردی که مستقیماً با لیپیدهای غشا واکنش داده و پراکسیدها را تولید می‌کند (مثلاً گزارش شده است که لیکوپن بهترین محلول لیپیدی اطفا کننده اکسیژن منفرد در پلاسمای انسان است)،
• اتصال به یون‌های فلزی به شکلی که گونه‌های واکنش‌گر تولید نشود،
• حذف رادیکال‌ها به‌وسیله تبدیل آن‌ها به محصولات غیررادیکالی مثل الکل (برای مثال گلوتاتیون پراکسیداز به‌عنوان عامل حذف‌کننده پراکسید عمل می‌کند)،
• قطع زنجیره واکنشی از طریق واکنش با رادیکال‌های منتشرکننده زنجیره (مثلاً پراُکسیل و احتمالاً آلکوکسیل مانع حذف مداوم هیدروژن از زنجیره جانبی اسیدهای چرب می‌شوند. آنتی‌اکسیدان‌های قطع‌کننده زنجیره اغلب فنول یا آمین آروماتیک می‌باشند و اصلی‌ترین آن‌ها آلفا توکوفرول است).

تأکید می‌شود که بعضی آنتی‌اکسیدان‌ها پراکسیداسیون لیپیدی را از چند طریق مهار می‌کنند؛ برای مثال پروپیل- گالات نه تنها آنتی‌اکسیدان قطع‌کننده زنجیره واکنشی می‌باشد بلکه حذف‌کننده رادیکال‌های شروع‌کننده است و به یون‌های آهن نیز متصل می‌شود.

باید به خاطر داشته باشیم آسیب اکسیداتیو به DNA یا پروتئین (پروتئین‌های مسئول حفظ غلظت داخل سلولی کلسیم آزاد و پروتئین‌های ضروری ساختمان اسکلت سلولی) ممکن است به‌اندازه آسیب اکسیداتیو لیپیدها یا حتی بیشتر در استرس اکسیداتیو نقش داشته باشد؛ بنابراین آنتی‌اکسیدان‌ها برای حفاظت از لیپیدها، پروتئین‌ها و DNA نیز ایجاد شده‌اند، به‌عنوان مثال کمبود سوپراکسید دیسموتاز در اشریشیا کلی منجر به افزایش آسیب DNA می‌شود [3].

فعالیت بیولوژیکی آنتی‌اکسیدان‌ها

استرس اکسیداتیو در آسیب‌شناسی (pathology) بیماری‌های سرطان، آترواسکلروزیس، مالاریا و آرتریت روماتوئید نقش دارد، همچنین می‌تواند در بیماری‌های تحلیل‌برنده عصبی و فرایندهای پیری نیز نقش داشته باشد. محافظتی که میوه‌ها و گیاهان علیه چندین بیماری ایجاد کرده‌اند به آنتی‌اکسیدان‌های مختلف مانند ویتامین C، ویتامین E، آلفا توکوفرول، بتا کاروتن و ترکیبات پلی‌فنولیک نسبت داده شده است. مواد گیاهی شامل ترکیبات متنوعی با فعالیت آنتی‌اکسیدانی می‌باشند؛ گیاهان متعددی به‌عنوان منابع بالقوه آنتی‌اکسیدان‌های طبیعی سالم برای صنایع غذایی مورد مطالعه قرار گرفته و همچنین ترکیبات متنوعی از آن‌ها جداسازی شده که بعضی از آن‌ها ترکیبات پلی‌فنول هستند. طیف وسیعی از پلی‌فنول‌های با وزن مولکولی کم و زیاد استخراج شده دارای ویژگی‌های آنتی‌اکسیدانی می‌باشند و به همین خاطر برای محافظت علیه اکسیداسیون لیپیدی پیشنهاد شدند.

آنتی‌اکسیدان‌های بیولوژیک، مخصوصاً ویتامین E برای اولین بار مورد مطالعه قرار گرفتند. در سیستم‌های زنده، آنتی‌اکسیدان‌های رژیم غذایی (آلفا توکوفرول، بتاکاروتن و آسکوربیک اسید) و آنزیم‌های داخلی (سوپراکسید دیسموتاز، گلوتاتیون پراکسیداز و کاتالاز) در برابر آسیب اکسیداتیو محافظت ایجاد می‌کنند. مطالعات آزمایشگاهی نشان داده‌اند که ترکیبات فنولی مخصوصاً ترکیبات حاوی چندین گروه هیدروکسیل مؤثرترین ترکیبات ممانعت‌کننده اکسیداسیون لیپیدها و لیپوپروتئین‌های با چگالی پایین (LDL) می‌باشند. ظرفیت آنتی‌اکسیدانی سلول، تعیین‌کننده میزان آسیب سلولی ناشی از LDL اکسید شده[1] است. مطالعه‌ای نشان داد که سلول‌های آندوتلیال و ماکروفاژهای مجاور شده با OX-LDL به‌سرعت نکروتیک شدند و برعکس، سلول‌های آندوتلیال و ماکروفاژهایی که با آلفا- توکوفرول یا probucol باردار شده بودند نسبت به اثرات سیتوتوکسیک OX-LDL مقاوم بودند [4].

مطالعات علمی اخیر ثابت کرده است که آنتی‌اکسیدان‌ها قادر هستند سلول‌ها را در مقابل آسیب رادیکال‌های آزاد محافظت کنند. علاوه بر این، فعالیت‌های فیزیولوژیکی متنوعی از قبیل خاصیت ضدمیکروبی، ضدویروسی، ضد‌جهش‌زایی، ضد‌آلرژی، اثرات ضد‌سرطان‌زایی، فعالیت ضدمتاستازی، مهار تجمع پلاکت و مهار افزایش فشارخون برای آنتی‌اکسیدان‌های طبیعی ذکر شده است. از آنجا که رادیکال‌های آزاد مسئول آسیب DNA و پاک‌کننده‌های[2] آن‌ها، احتمالاً در جلوگیری از سرطان مهم هستند، پیشنهاد شده است که از آنتی‌اکسیدان‌ها به‌عنوان عوامل chemopreventive برای مهار تولید رادیکال آزاد استفاده شود [5].

 انواع سیستم‌های دفاع آنتی‌اکسیدانی

سیستم دفاع آنتی‌اکسیدانی از دو بخش عمده تشکیل شده است: سیستم دفاع آنتی‌اکسیدانی غیرآنزیمی شامل مولکول‌هایی مانند گلوتاتیون، بتاکاروتن، ویتامین C و … و سیستم دفاع آنتی‌اکسیدانی آنزیمی شامل آنزیم‌های مهم آنتی‌اکسیدانی درون‌سلولی شامل کاتالاز (CAT)، گلوتاتیون ردوکتاز (GR)، گلوتاتیون پراکسیداز (GPx) و سوپر اکسید دیسموتاز (SOD).

الف) سیستم آنتی‌اکسیدانی غیرآنزیمی

آنتی‌اکسیدان‌های مهم غیرآنزیمی عبارتند از: ویتامین‌های A، C، E  و ترکیباتی مانند بتاکاروتن و متابولیت‌هایی نظیر گلوتاتیون. مولکول‌های غیر آنزیمی مثل α- توکوفرول و کاروتنوئیدها نیز در دفاع خارج سلولی نقش دارند [6]. مهم‌ترین آنتی‌اکسیدان‌هایی که در این گروه قرار می‌گیرند عبارتند از گلوتاتیون، بیلی‌روبین، اسید آسکوربیک، کاروتنوئیدها و ویتامین E که هر کدام از آن‌ها به‌طور جداگانه بررسی می‌شوند.

1- گلوتاتیون (Glutathione-GSH)

گلوتاتیون (GSH: γ-Glu-L-Cys-Gly) تری‌پپتیدی است که از اسیدهای آمینه γ- گلوتامات، سیستئین و گلیسین ساخته می‌شود. این مولکول فراوان‌ترین تیول غیرپروتئینی است که به‌طور گسترده‌ای در ارگانیسم‌های زنده خصوصاً سلول‌های یوکاریوت وجود دارد. گلوتاتیون در همه بافت‌های پستانداران و به‌ویژه در غلظت‌های بالا در کبد تولید می‌شود.GSH  عمدتاً طی مسیر de novo در کبد ساخته می‌شود، اگرچه مسیرهایی برای پاکسازی و برداشت آن قبل از ورود به صفرا و خون وجود دارد. علاوه بر آن، ژژنوم فوقانی قادر است GSH را در مسیر دیگری مستقیماً از لومن روده برداشت نماید. احتمالاً بعضی از اعمال گلوتامین به‌عنوان تعدیل‌کننده بیولوژیکی به‌واسطه GSH انجام می‌شود [7, 8].

اگرچه بیش از 90% گلوتاتیون در سلول به شکل احیا (GSH) می‌باشد، چندین شکل گلوتاتیون در سلول‌ها، بافت‌ها و پلاسما وجود دارد. بر اثر اکسیداسیون GSH، گلوتاتیون دی‌سولفید (GSSG) یا گلوتاتیون اکسید تولید می‌شود که به‌وسیله آنزیم گلوتاتیون ردوکتاز و با مصرف NADPH به GSH احیا تبدیل شود. علاوه بر GSSG، GSH در شکل‌های دیگری از دی‌سولفیدهای مخلوط مانند GS-S-CoA،  GS-S-Cys و  GS-S-protein نیز از طریق واکنش glutathionylation تشکیل می‌شود. گلوتاتیون سلول‌ها را در برابر سموم داخلی و خارجی مانند ROS (گونه‌های فعال اکسیژن) و RON (گونه‌های فعال نیتروژن) محافظت می‌کند. چنین رادیکال‌هایی به‌واسطه واکنش غیرآنزیمی با GSH و هیدروپراکسیدها از طریق کاتالیز آنزیمی و توسط آنزیم گلوتاتیون پراکسیداز حذف می‌شوند. گلوتاتیون همچنین از طریق بعضی واکنش‌ها مانند احیای سولفونیک اسیدهای پروتئین، تشکیل دی‌سولفیدهای مخلوط پروتئینی و متعاقباً احیای آن‌ها، گروه‌های سولفیدریل پروتئین‌ها را تغییر می‌دهد [9].

GSH با فرایندهای فیزیولوژیکی متعددی در ارتباط است و اعمال مهمی انجام می‌دهد [8]. خلاصه‌ای از نقش‌های گلوتاتیون عبارت است از:

• به‌عنوان آنتی‌اکسیدان: قابلیت الکترون‌دهندگی قوی و غلظت نسبتاً بالای داخل سلولی GSH (تا حد میلی‌مولار)، باعث حفظ محیط احیای داخل سلول می‌شود. این خصوصیت سبب می‌شود GSH یک آنتی‌اکسیدان مهم برای حفاظت DNA، پروتئین و سایر ماکرو مولکول‌ها در برابر استرس ایجاد شده بوسیله ROS باشد.
• به‌عنوان تقویت‌کننده سیستم ایمنی: GSH به خاطر مشارکت در تولید گلبول‌های سفید نقش مهمی در سیستم ایمنی ایفا می‌کند، همچنین GSH یکی از مهم‌ترین عوامل ضدویروسی شناخته شده است.
• به‌عنوان سم‌زدا (detoxifier): GSH در یوکاریوت‌ها از طریق آنزیم گلوتاتیون-S-ترانسفراز به زنوبیوتیک‌های مختلف و الکتروفیل‌های داخلی متصل شده و عمل سم‌زدایی را انجام می‌دهد.

بنابراین GSH یکی از قوی‌ترین، متنوع‌ترین مهم‌ترین مولکول‌های دفاعی خودساخته[3] می‌باشد. در انسان‌ها کمبود GSH با تعدادی از بیماری‌ها در ارتباط است، این بیماری‌ها شامل؛ عفونت HIV، سیروز کبدی، بیماری‌های ریوی، التهابات پانکراسی و گوارشی-روده‌ای، دیابت، بیماری‌های تحلیل برنده عصبی و پیری می‌باشند [8].

2- ویتامین E

در سال 1922، Evans و Bishop ویتامین E را به‌عنوان فاکتور غذایی ضروری برای تولیدمثل در رت‌ها کشف کردند [10]. ویتامین E به‌صورت خانواده‌ای از ترکیبات مرتبط ساختاری (ویتامر) که در فعالیت‌های بیولوژیکی مقادیر گوناگونی دارند مشخص می‌شود. هشت نوع از این ویتامرها در طبیعت شناخته شده‌اند که از روغن‌ها و سایر مواد گیاهی جدا شده‌اند. ویتامرها شامل چهار مولکول توکوفرول (α، β، γ و δ) و چهار مولکول توکوتری‌انول (α، β، γ و δ) می‌باشند که منشأ ساختاری آن‌ها به ترتیب توکول و توکوتری‌انول است. از بین این هشت مولکول موجود در مواد غذایی تنها α-توکوفرول نیاز انسان به ویتامین E را تأمین می‌کند. با وجود اینکه همه اشکال ویتامین E عملکرد آنتی‌اکسیدانی مشابهی دارند، به غیر از α-توکوفرول بقیه به‌طور ضعیفی بوسیله پروتئین انتقال‌دهنده α-‌توکوفرول کبدی (α- TTP) شناخته می‌شوند؛ بنابراین نقص در α- TTP انسانی، منجر به کمبود شدید ویتامین E می‌شود [10].

ویتامین E فراوان‌ترین و مؤثرترین آنتی‌اکسیدان قطع‌کننده زنجیره واکنش‌های رادیکال آزاد موجود در بدن انسان می‌باشد که نقش فیزیولوژیکی اصلی آن واکنش با رادیکال‌های آزاد غشاهای سلولی و محافظت از تجزیه اسیدهای چرب غیراشباع چند ظرفیتی به دلیل اکسیداسیون می‌باشد [11]. ویتامین E مؤثرترین آنتی‌اکسیدان محیط لیپیدی سلول‌ها، غشاهای درون‌سلولی و همچنین لیپوپروتئین‌های پلاسما است که فسفولیپیدهای حیاتی را از پراکسیداسیون لیپیدی محافظت می‌کند. حساسیت نسبی میکروزوم‌های بافت‌های مختلف نسبت به پراکسیداسیون لیپیدی با مقدار ویتامین E مرتبط است. ویتامین E با جمع‌آوری[4] رادیکال‌های پراُکسیل که واکنش‌های زنجیره‌ای پراکسیداسیون لیپید را منتشر می‌کنند به‌عنوان یک آنتی‌اکسیدان عمل می‌کند. این عمل با دادن یک اتم هیدروژن از گروه هیدروکسیل فنولی ویتامین E به رادیکال پراُکسیل لیپید (^•LOO) و تشکیل رادیکال توکوپراُکسیل (^•T-O) و هیدروپراکسید لیپید (LOOH) همراه است:

LOO^• + T– OH → LOOH + T-O^•

رادیکال توکوپراُکسیل نسبتاً پایدار و واکنش‌پذیر بوده و قادر است واکنش زنجیره‌ای را با حمله کردن به گونه‌های دیگر ادامه دهد. رادیکال توکوپراُکسیل ممکن است:

1- با رادیکال پراُکسیل دیگری ترکیب شده و محصولات مولکولی غیرفعال تولید نماید:

T– O^• + LOO^• → molecular products

2- با کوآنزیم Q احیا ترکیب و به توکوفرول احیا تبدیل شود:

T– O^• + CoQH → T– OH + CoQH^• + H⁺

رادیکال سمی‌کینون (^•CoQH) تولید شده از طریق زنجیره انتقال الکترون میتوکندری به CoQH₂ تبدیل می‌شود.

3- با آسکوربیک اسید ترکیب و به توکوفرول احیا تبدیل شود:

T– O^• + AH^ˉ (ascorbate) → T– OH + A^• (ascorbyl radical))

سرانجام ویتامین E با تولید رادیکال توکوفراُکسیل واکنش زنجیره‌ای پراکسیداسیون لیپیدی را به پایان می‌رساند. فعالیت آنتی‌اکسیدانی نسبی توکوفرول‌ها مشابه قدرت بیولوژیکی آن‌ها است [12].

δ< γ< β< α

3- ویتامین C (اسید آسکوربیک)

ویتامین C یکی از اولین محافظت‌کننده‌های بدن در برابر آسیب اکسیژن‌های واکنش‌گر می‌باشد. این ویتامین در آسیب نورفرابنقش تخریب می‌شود. ویتامین C به‌عنوان آنتی‌اکسیدان اصلی فاز محلول عمل می‌کند. این ویتامین نه تنها گونه‌های فعال اکسیژن مخرب پوست را خنثی، بلکه به‌طور فعالی ویتامین E را احیا می‌کند. انسان قادر به سنتز ویتامین C نیست و این ویتامین باید از طریق غذا تأمین شود [13]. اصطلاح ویتامین C هم به آسکوربیک اسید و هم به دهیدروآسکوربیک اسید اطلاق می‌گردد، به خاطر اینکه محصول بعدی اکسیداسیون آن‌ها در بدن به آسکوربیک اسید احیا می‌شود. ترکیب طبیعی اصلی و فعال ویتامین C، L- آسکوربیک اسید است. آسکوربیک اسید در pH فیزیولوژیک در نتیجه‌ی یونیزاسیون گروه هیدروکسیل کربن شماره 3، به‌صورت آنیون آسکوربات وجود دارد.

آسکوربات به‌آسانی و به‌طور برگشت‌پذیر به دهیدروL-آسکوربیک اسید اکسید شده و رادیکال آسکوربیل (سمی‌دهیدرو آسکوربات) به‌عنوان حد واسط تشکیل می‌شود. ویتامین C به جذب آهن غیرآلی رژیم غذایی کمک و تشکیل ترکیبات N-نیتروز و سرطان‌زا را در معده مهار می‌کند. این ویتامین کوفاکتور چندین آنزیم هیدروکسیله‌کننده درگیر در سنتز کلاژن، کارنیتین، نورآدرنالین و همچنین کوفاکتور واکنش آمیداسیون تبدیل پپتیدها به هورمون‌ها و فاکتورهای آزادکننده هورمون‌ها می‌باشد. همچنین سیستم نوروترانسمیتر مغز را تعدیل و سنتز کلاژن را که برای تشکیل استخوان و ماهیچه موردنیاز است تحریک می‌کند. ویتامین C به‌طور بالقوه رادیکال‌های آزاد سرطان‌زا را به گونه‌های غیررادیکالی بی‌ضرر احیا و نقش مهمی در بیوشیمی سیستم ایمنی ایفا می‌نماید و همچنین بعضی از مراحل درگیر در ترومبوزیس و آترواسکلروزیس را مهار می‌کند [14].

خواص آنتی‌اکسیدانی ویتامین C

آسکوربات پاک‌کننده مؤثر همه گونه‌های فعال اکسیژن واکنش‌گر موجود در سیتوزول و مایعات خارج سلولی محسوب می‌شود. این گونه‌ها شامل هیدروکسیل، آنیون سوپراکسید، رادیکال‌های پراُکسیل غیر لیپیدی، اکسیژن آزاد غیررادیکالی و پراکسیدهیدروژن می‌باشند. آسکوربات از طریق انتقال یک الکترون با رادیکال آزاد واکنش داده، رادیکال آسکوربیل و محصول غیرسمی تولید می‌کند؛ بنابراین آسکوربات تنها آنتی‌اکسیدان داخلی است که به‌طور مؤثری لیپیدها و لیپوپروتئین‌های با چگالی پایین (LDL) موجود در پلاسمای خون را در مقابل آسیب اکسیداتیو (شروع شده به‌وسیله رادیکال‌های پراُکسیل غیرلیپیدی) محافظت می‌کند. با افزودن آسکوربات به پلاســما، واکنش پراکسیداسیون لیپیدی به‌طور کامل متوقف شد درحالی‌که آنتی‌اکسیدان‌های دیگر از جمله α‌-توکوفرول چنین اثری نداشتند [15]. ویتامین C طیف متفاوتی از نقش‌های حفاظتی را در بدن از طریق عمل آنتی‌اکسیدانی انجام می‌دهد، برای مثال:

• احیای ویتامین E توسط اسید آسکوربیک (در بحث ویتامین E به آن پرداخته شد)،
• محافظت DNA اسپرم انسان از آسیب رادیکال‌های آزاد [16]،
• محافظت بافت ریه از آسیب رادیکال‌های آزاد ناشی از استنشاق دود تنباکو، آلوده‌کننده‌ها و اوزون،
• محافظت بافت چشم از آسیب اکسیداتیو نور که سرانجام سبب تشکیل کاتاراکت می‌شود،
• غلظت بالای آسکوربات در نوتروفیل‌ها و ماکروفاژها، این فاگوسیت‌ها و بافت میزبانشان را طی انفجار تنفسی محافظت می‌کنند تا گونه‌های فعال اکسیژن بتوانند پاتوژن‌های فاگوسیتوزشده را از بین ببرند.

4- بیلی‌روبین (Bilirubin)

بیلی‌روبین در طحال از تجزیه گلبول‌های قرمز موجود در طحال تولید می‌شود. در این اندام آنزیم‌های هِم­اکسیژناز، هِم آزادشده از تجزیه گلبول‌های قرمز را به مونوکسیدکربن (CO) و بیلی‌وردین تبدیل می‌کنند. بیلی‌وردین توسط آنزیم بیلی‌وردین ردوکتاز (BVR) به بیلی‌روبین تبدیل و سپس به داخل جریان خون آزاد می‌شود. در خون بیشتر بیلی‌روبین به آلبومین متصل است (δ- بیلی‌روبین). این ترکیب به کبد منتقل و به‌وسیله آنزیم‌های UDP- گلوکورونیل ترانسفراز کبدی کنژوگه می‌شود. اکثر بیلی‌روبین کنژوگه موجود در کبد از طریق مجاری صفراوی وارد صفرا شده و در آنجا توسط سیستم گوارشی حذف می‌شوند [17]. اگرچه بیلی‌روبین در غلظت بالا اثرات سمی دارد، ولی اخیراً به‌عنوان عضوی از خانواده آنتی‌اکسیدان‌ها موردتوجه قرار گرفته است. علت تبدیل بیلی‌وردین (احتمالاً یک ماده غیرسمی) به بیلی‌روبین بالقوه سایتوتوکسیک در پستانداران مبهم است.

بیلی‌روبین، خصوصاً در غلظت‌های پایین با دادن اتم هیدروژن حلقه تتراپیرول با رادیکال پراُکسیل حامل زنجیره واکنش می‌دهد. .R Stocker و همکارانش نشان دادند که بیلی‌روبین در غلظت‌های میکرومولار و در شرایط in vitro، به‌خوبی رادیکال‌های پراُکسیل را پاک‌سازی می‌کند [18]. Yesilkaya A و همکارانش نشان دادند که غلظـــــــــــــت µM 50-100 بیلی‌روبین کنژوگه یا غیرکنژوگه در in vitro، اکسیداسیون LDL به‌وسیله رادیکال‌های آزاد مصنوعی را مهار می‌کند [19]. نقش آنتی‌اکسیدانی بیلی‌روبین بیشتر به احیای رادیکال توکوفریل (α- TO^•) که درنتیجه حمله گونه‌های فعال اکسیژن به ساختارهای لیپیدی مثل غشای سلول و یا لیپوپروتئین‌ها تشکیل می‌شود، مربوط است. امروزه این مولکول را به‌عنوان کوآنتی‌اکسیدان برای
α-توکوفرول می‌شناسند. بیلی‌روبین اکسیدشده توسط مکانیسم فتوشیمیایی، باعث افزایش پراکسیداسیون لیپیدها در غشای گلبول‌های قرمز می‌شود. این بدان معنی است که بیلی‌روبین می‌تواند در شرایط خاص پرواکسیدان نیز باشد [20].

5- اسيد اوريك (Uric Acid)

برخلاف ديگر پستانداران (به غير از میمون‌های عالي و نوعی سگ بزرگ)، انسان فاقد آنزيم مسئول متابوليسم اسيد اوريك (آنزيم اوريكاز) مي‌باشد، بنابراين محصول نهایی متابوليسم پورين در انسان، اسيد اوريك است. محصولات واکنش آنزيم گزانتين اكسيداز بر روي گزانتين و هيپوگزانتين، اسيد اوريك و سوپراكسيد مي‌باشد. ترشح اسيد اوريك عمدتاً در كليه اتفاق مي‌افتد، همچنين دستگاه گوارشي- روده‌اي مي‌تواند اسيد اوريك توليد كند. اسيد اوريك در حالت محلول سميت چشمگيري ندارد ولي وقتي كه در بافت‌ها كريستاليزه مي‌شود، اثرات مخرب (مثل نفروپاتي اسيد اوريك، آرتريت نقرسي يا اوروليتيازيس[5]) از خود نشان می‌دهد. Nieto F.J. و همكاران بعد از مشاهده تأثير آنتي‌اكسيداني اسيد اوريك پيشنهاد دادند كه اسيد اوريك احتمالاً از طريق مكانيسم جبراني با استرس اكسيداتيو مقابله مي‌كند [21]، همچنين آن‌ها پيشنهاد دادند كه سطح بالاي اسيد اوريك در خون به خاطر تكامل مكانيسم حفاظتي مؤثر بر ضد راديكال‌هاي اكسي‍ژن مي‌باشد.

آن‌ها فرض كردند كه اسيد اوريك احتمالاً يك آنتی‌اکسیدان تكاملي است كه به خاطر ناتوانی پريمات‌هاي عالي در سنتز اسيد آسكوربيك جايگزين آن شده است. اگرچه اسيد اوريك پلاسما به‌ اندازه اسيد آسكوربيك در ممانعت از شروع پراكسيداسيون ليپيدي مؤثر نيست ولي با كاهش سرعت واكنش، باعث كاهش پراكسيداسيون ليپيدي مي‌شود. با اين وجود، اسيد اوريك در سرم، اسيد آسكوربيك را پايدار مي‌كند و در نتيجه ويژگيiron chelation  آن را افزايش مي‌دهد [21].Ames  و همكاران نشان دادند كه اسيد اوريك در غلظت‌هاي فيزيولوژيك در پلاسما، گلبول‌هاي قرمز خون و غشاي آن را از استرس پرواكسيداتيو محافظت مي‌كند و اكسيدان‌هاي تشكيل شده از برهمكنش پراكسيد با هموگلوبين را كاهش مي‌دهد. مكانيسم عمل اسيد اوريك به‌عنوان يك آنتي‌اكسيدان احتمالاً به خاطر توليد راديكال آزاد اورات بعد از مواجهه با مواد اكسيدان مي‌باشد، اين راديكال آزاد به‌وسیله آسكوربات پاك سازي مي‌شود به همین دلیل پيشنهاد شده است که اورات و آسكوربات به عنوان آنتي‌اكسيدان‌هاي پلاسمایی با همديگر برهمکنش دارند [22, 23].

6- کاروتنوئیدها (Carotenoids)

کاروتنوئیدها ترکیبات لیپوفیل طبیعی می‌باشند که بیش از 500 نوع مختلف از آن‌ها شناخته شده و بتاکاروتن مهم‌ترین آن‌ها است. بیشتر کاروتنوئیدها شامل سیستم گسترده‌ای از باندهای دوگانه کنژوگه هستند که مسئول فعالیت آنتی‌اکسیدانی آن‌ها می‌باشد. مطالعات اپیدمیولوژیک در انسان نشان می‌دهد که بتاکاروتن در جلوگیری از سرطان نقش دارد [24].

خواص آنتی‌اکسیدانی کاروتنوئیدها

مشاهده شده است که α-توکوفرول و بتاکاروتن در مهار پراکسیداسیون لیپیدی آغاز شده با رادیکال آزاد در محلول هگزان عصاره لیپیدی کبد رت اثر افزایشی نشان می‌دهند [25]. اثرات ضد سرطانی کاروتنوئیدها احتمالاً به خاطر فعالیت آنتی‌اکسیدانی آن‌ها است؛ این عمل به دو ویژگی اصلی کاروتنوئیدها مربوط است:

1) توانایی به دام انداختن رادیکال‌های آزاد پراُکسیل که در پراکسیداسیون لیپیدی نقش دارند، و

2) توانایی غیرفعال کردن اکسیژن آزاد به‌وسیله خاموش کردن فیزیکی.

سیستم پیوندهای دوگانه کنژوگه وسیع کاروتنوئیدها برای این دو خصوصیت مهم است ولی به فعالیت پرو‌ویتامین A ارتباطی ندارد.

ب) سیستم دفاع آنتی‌اکسیدانی آنزیمی

1- کاتالاز (Catalase)

علیرغم دانش مفصل موجود درباره مکانیسم‌های عملکردی و ساختار سه‌بعدی آنزیم‌های کاتالاز، چندین خصوصیت غیرمنتظره کاتالاز اخیراً کشف شده است. برای مثال، به نظر می‌رسد بعضی انواع کاتالاز در پستانداران فعالیت اکسیدازی دارند و گونه‌های فعال اکسیژن تولید می‌کنند. کاتالاز پستانداران یک آنزیم هوموتترامر با وزن مولکولی هر زیر واحد تقریباً 60 کیلودالتون است و جزء گروه کاتالیزگرهای تک عملکردی با زیرواحد کوچک می‌باشد. هر زیرواحد آنزیم در جایگاه فعال خود یک گروه هِم و یک گروه فری‌پروتوپورفیرین IX[6] دارد که در درون آنزیم واقع شده و از یک گذرگاه باریک قابل دسترسی است. این امر توانایی آنزیم برای استفاده از سوبستراهای با اندازه کوچک را نشان می‌دهد (شکل 12-1) [26]. کاتالازها آنزیم‌های محافظتی هستند که مسئولیت تجزیه پراکسید هیدروژن را قبل از اینکه به اجزای سلولی آسیب برساند، برعهده دارند.

کاتالازها تقریباً در همه ارگانیسم‌های هوازی و بعضی ارگانیسم‌های بی‌هوازی یافت می‌شوند [27]. کاتالاز انسانی یک آنزیم هِم‌دار پراکسیزمی است؛ این آنزیم نیمی از پراکسید هیدروژنی را که به‌طور معمول در RBC ساخته می‌شود، تجزیه و به این ترتیب از هموگلوبین محافظت می‌نماید. کاتالاز فاکتور مهمی در التهاب، جهش‌زایی (mutagenesis)، جلوگیری از آپوپتوز و تحریک طیف وسیعی از تومورها می‌باشد. کمبود کاتالاز منجر به بیماری ژنتیک انسانی مانند آکاتالازمیا[7] (بیماری تاکاهارا) می‌شود [28]. بیان ژن کاتالاز در میکروارگانیسم‌ها به‌وسیله حسگرهای گونه‌های فعال اکسیژن (ROS) یا رگیولون‌های (regulons) فاز رشد کنترل می‌شود، اگرچه مکانیسم‌های جزئی به‌طور قابل‌توجهی متفاوت‌اند [29].

مکانیسم عمل کاتالاز

همه کاتالازهای هِم‌دار یک مکانیسم دومرحله‌ای برای تجزیه H₂O₂ دارند؛ در مرحله اول یک مولکول پراکسید هیدروژن (H₂O₂)، هِم را به یک گونه اکسی‌فریل[8] اکسید می‌کند که در آن یک اکی‌والان اکسید از آهن و یکی دیگر از حلقه پورفیرین جدا شده و رادیکال کاتیون پورفیرین تولید می‌شود:

  Enz (Por-Fe^ΠΙ) + H₂O_{2 → Cpd I (Por^+•-Fe^IV = O) + H2O} 

از مولکول پراکسید هیدروژن ثانویه به‌عنوان عامل احیاکننده ترکیب I (Cpd I )[9] استفاده و آنزیم حالت پایه، آب و اکسیژن تولید می‌شود:

Cpd I (Por^+•-Fe^IV= O) + H₂O₂→ Enz (Por-Fe^III) +H₂O+ O₂

علیرغم این واکنش رایج، تفاوت چشمگیری در قابلیت واکنش‌پذیری اعضای این خانواده بزرگ آنزیمی وجود دارد [27, 29].

کاتالاز آنزیم معروفی است که H₂O₂ را پاک‌سازی می‌کند؛ این پروتئین هِم‌دار مؤثرترین آنزیمی است که می‌تواند میلیون‌ها مولکول پراکسید هیدروژن را در ثانیه (10⁷ Sec^-1) بدون تولید رادیکال آزاد به مولکول اکسیژن و آب تجزیه کند [30].

2- سوپراکسید دیسموتاز (Superoxide Dismutase-SOD)

آنزیم سوپراکسید دیسموتاز نخستین بار در سال 1939 از RBC گاو جدا شد. واژه سوپراکسید دیسموتاز برای دسته‌ای از متالوآنزیم‌ها به کار می‌رود که قادر به انجام واکنش زیر بوده و عمل دیسموتاسیون سوپراکسید به اکسیژن و هیدروژن پراکسید را کاتالیز می‌کنند [31].

2O^•+ 2H⁺ → H₂O₂ + O₂

سوپراکسید دیسموتازها یا SODs آنزیم‌هایی هستند که نقش حیاتی در متابولیزه کردن رادیکال سوپراکسید

(^•־O₂) و محدود کردن و اختتام واکنش‌های زنجیره‌ای اکسیدکننده برعهده دارند. این آنزیم‌ها مانع انجام واکنش‌های آبشاری مخرب گونه‌های فعال اکسیژن (ROS) مانند هیدروژن پراکسید (H₂O₂)، هیپوکلریت (^‾ClO)، پروکسی‌نیترات (^–ono₂) و رادیکال هیدروکسیل (^•OH) می‌شوند [32]. تابه‌حال سه شکل از این آنزیم در پستانداران شناخته شده است: SOD سیتوزولی یا SOD1 (CuZn-SOD)، SOD  میتوکندریایی یا SOD2 (Mn-SOD) و EC-SOD خارج سلولی یا SOD3 (CuZn-SOD)

1-2-SOD  سیتوزولی یا SOD1 (CuZn-SOD)

آنزیم SOD سیتوزولی پروتئینی دایمر و اسیدی با 6-4 =pI، می‌باشد. در هر زیرواحد آن 155-150 آمینواسید وجود دارد، غنی از گلیسین بوده و میزان تریپتوفان و تیروزین آن پایین است و توسط سیانید  مهار می‌شود. CuZn- SOD آنزیم کلیدی متابولیسم رادیکال آزاد اکسیژن محسوب می‌شود. ژن این آنزیم در انسان بر روی کروموزوم شماره 21 قرار دارد و این کروموزوم در حالت سه نسخه‌ای باعث سندرم داون[10] و افزایش بیان ژن آنزیم CuZn- SOD می‌گردد [33]. افزایش بیان ژن آنزیم سبب به هم خوردن تعادل پایدار داخل سلول و در نتیجه، استرس اکسیداتیو می‌شود.

مکانیسم پذیرفته شده کاتالیز CuZn-SOD شامل احیای چرخشی و اکسیداسیون مجدد مس به‌وسیله مولکول‌های سوپراکسید است:

 SOD → SOD-Cu (1) + o_{2 +} ^•־O₂

SOD-Cu (1) + o₂^– + 2H⁺ → SOD-Cu (2) + H₂O₂

در موقع احیای مس به‌وسیله آنیون سوپراکسید، His61 از مس جدا و پروتونه شده و مولکول آب کوئوردینه جایگزین آن می‌شود، در نتیجه مس با عدد اکسیداسیون 1 و کوئوردیناسیون 3 در جایگاه فعال به وجود می‌آید. در دومین مرحله از واکنش، دو پروتون موردنیاز است که یکی از آن‌ها از طریق هیستیدین و دیگری از طریق مولکول آب تأمین می‌شود. در این مرحله مس مجدداً توسط یک مولکول سوپراکسید دیگر از طریق انتقال پروتون از His61 و حلال اکسید می‌شود که نتیجه آن آزاد شدن H₂O₂ است. نکته کلیدی مکانیسم کاتالیز توسط CuZn-SOD، تغییر عدد کوئوردیناسیون از 5 به 3 (وضعیتی که در آن مس به حالت احیا درآمده است) می‌باشد [34].

2-2-SOD  میتوکندریایی یا SOD2 (Mn-SOD)

Mn-SOD یا SOD میتوکندریایی به‌طور عمده در ماتریکس میتوکندری یافت می‌شود و در جایگاه فعال خود عنصر منگنز دارد و به همین دلیل صورتی رنگ است. این آنزیم در مجاورت مخلوط کلروفرم و اتانول فعالیت خود را از دست می‌دهد ولی توسط سیانید مهار نمی‌شود. هر مولکول آنزیم حاوی اتم منگنز در ساختمان خود می‌باشد. وزن مولکولی آن 80 کیلودالتون بوده و از چهار زیرواحد یکسان تشکیل شده است.

3-2-SOD  خارج سلولی یا SOD3 (Extracellular-SOD)

EC-SOD دارای جرم مولکولی 135000 دالتون است و هر زیرواحد آن 240 اسید آمینه دارد که 18 اسید آمینه آن پپتید راهنما است. EC-SOD در پلاسما، لنف، مایع سینویال و همچنین در بافت‌ها یافت می‌شود. EC-SOD در پروسه‌های التهابی سلول‌های اندوتلیال عروق نقش دارد.

3- گلوتاتیون پراکسیداز (Glutathione Peroxidase)

طبقه دیگری از آنزیم‌های جمع‌آوری‌کننده (scavenger) رادیکال‌های آزاد، پراکسیدازهای حاوی سلنیم می‌باشند. گلوتاتیون پراکسیدازها گروه بزرگی از آنزیم‌ها هستند که H₂O₂ را به‌عنوان سوبسترا به کمک منبع داخلی اکی‌والان احیاکننده تجزیه می‌کنند. یکی از بهترین خانواده‌های مطالعه شده پراکسیدازها، گلوتاتیون پراکسیداز (GPx) است. خانواده GPx پستانداران شامل 6 آنزیم؛ GPx سیتوزولی (GPx-1)، GPx گوارشی- روده‌ای (GPx-2)، GPx پلاسمایی (GPx-3)، GPx هیدروپراکسید فسفولیپیدی (GPx-4)، GPx ترشحی اپیدیدمی (GPx-5) و GPx اپیتلیوم بویایی (GPx-6) می‌باشد. GPxs

پروتئین‌های تترامری هستند که هر زنجیره آن‌ها یک اتم سلنیم در جایگاه فعال خود دارد. جایگاه فعال GPx حاوی یک سلنوسیستئین است که در آن سلنیم (R- SeH) جایگزین گوگرد موجود در سیستئین شده است. در طول چرخه کاتالیزی، یک سلنول (Protein-Se⁻) با پراکسید (H₂O₂ یا لیپید پراکسید، LOOH) واکنش داده و سلنوئیک اسید (Protein-SeOH) تولید می‌شود. در مرحله بعد سلنوئیک اسید به‌واسطه واکنش با دو مولکول گلوتاتیون (GSH)، مجدداً به سلنول احیا تبدیل و GSH به GSSG و LOOH نیز به الکل مربوطه‌اش (LOH) احیا می‌شود:

H₂O₂ + 2GSH → GSSG + 2H₂O

LOOH + 2GSH → GSSG + H₂O + LOH

GSSG توسط آنزیم گلوتاتیون ردوکتاز با استفاده از اکی‌والان احیاکننده NADPH به دو مولکول GSH تبدیل می‌شود [35]. GPx متعلق به خانواده سلنوپروتئین‌هاست که با احیای هیدروپراکسیدازهای مختلف به کمک گلوتاتیون به‌عنوان سوبسترای احیاکننده، نقش مهمی در مکانیسم دفاعی پستانداران، پرندگان و ماهی‌ها در مقابل آسیب اکسیداتیو ایفا می‌کند. مطالعات صورت گرفته بر روی GPx گلبول‌های قرمز گاو نشان می‌دهد که هر آنزیم تترامر دارای دو مولکول گلوتاتیون (GSH) در ساختمان خود می‌باشد. در مقایسه با آنزیم گلبول قرمز گاوی؛ بعضی اسیدهای آمینه آنزیم پلاسمای انسانی که تصور می‌شد در اتصال گلوتاتیون نقش دارند حذف شده یا جهش‌ یافته‌اند. این تفاوت‌های ساختاری نشان می‌دهد که احتمالاً این آنزیم‌ها در ناحیه اتصال سوبسترا با یکدیگر فرق دارند [36]. گلوتاتیون به همراه آنزیم‌های سوپر اکسید دیسموتاز و گلوتاتیون پراکسیداز از جمله عوامل اصلی دفاع آنتی‌اکسیدانی در RBC محسوب می‌شوند [37].

References:

1. Domenicali, M., et al., A novel sodium overload test predicting ascites decompensation in rats with CCl4-induced cirrhosis. Journal of Hepatology, 2005. 43(1): p. 92-97.
2. Geetha A, et al. Level of oxidative stress in the red blood cells of patients with liver cirrhosis. Indian J Med Res, 2007. 126: p. 204-210.
3. Halliwell, B. and J. Gutteridge, The antioxidants of human extracellular fluids. Archives of Biochemistry and Biophysics, 1990. 280(1): p. 1.
4. IAZ, M.N.D. and et al, ANTIOXIDANTS AND ATHEROSCLEROTIC HEART DISEASE. The New England Journal of Medicine, 1997. 337(6): p. 408-416.
5. Moure, A. and et al, Natural antioxidants from residual sources. Food Chemistry, 2001. 72: p. 145-171.
6. Halliwell, B. Free radicals, reactive oxygen species and human disease: a critical evaluation with special reference to atherosclerosis. Br J Experiment Pathol, 1989. 70: p. 737-57.
7. Jefferies, H. et al. Glutathione. ANZ journal of surgery, 2003. 73(7): p. 517-522.
8. Li, Y. G. Wei, and J. Chen, Glutathione: a review on biotechnological production. 2004, Springer. p. 233-242.
9. Murthy, C.R.K. et al. Elevation of glutathione levels by ammonium ions in primary cultures of rat astrocytes. Neurochemistry International, 2000. 37(2–3): p. 255-268.
10. Traber, M.G. and J. Atkinson, Vitamin E, antioxidant and nothing more. 2007, Elsevier. p. 4-15.
11. Oral, E. and O.K. Muratoglu, Vitamin E diffused, highly crosslinked UHMWPE: a review. 2011, Springer. p. 215-223.
12. Ball, G.F.M. Vitamins-Their Role in the Human Body. First published, a Blackwell Publishing company, (2004): 239-240.
13. Pinnell, S.R. and D.L. Madey, Topical vitamin C in skin care. 1998, SAGE Publications. p. 468-470.
14. Ball, G.F.M. Vitamins-Their Role in the Human Body. First published, a Blackwell Publishing company, (2004): 394-395.
15. Frei, B. Ascorbic acid protects lipids in human plasma and low-density lipoprotein against oxidative damage. The American journal of clinical nutrition, 1991. 54(6): p. 1113S-1118S.
16. Fraga, C.G. et al. Ascorbic acid protects against endogenous oxidative DNA damage in human sperm. Proceedings of the National Academy of Sciences, 1991. 88(24): p. 11003.
17. Stec, D.E. P.A. Hosick, and J.P. Granger, Bilirubin, Renal Hemodynamics, and Blood Pressure. 2012, Frontiers Media SA.
18. Stocker, R. A.N. Glazer, and B.N. Ames, Antioxidant activity of albumin-bound bilirubin. Proceedings of the National Academy of Sciences, 1987. 84(16): p. 5918.
19. Yeşilkaya, A. et al. The effect of bilirubin on lipid peroxidation and antioxidant enzymes in cumene hydroperoxide-treated erythrocytes. International journal of clinical & laboratory research, 1998. 28(4): p. 230-234.
20. Hulea, S.A. et al. Bilirubin sensitized photooxidation of human plasma low density lipoprotein. Biochimica et Biophysica Acta (BBA)-Lipids and Lipid Metabolism, 1996. 1304(3): p. 197-209.
21. Nieto, F.J. et al. Uric acid and serum antioxidant capacity: a reaction to atherosclerosis? Atherosclerosis, 2000. 148(1): p. 131-139.
22. Peden, D.B. et al. Uric acid is a major antioxidant in human nasal airway secretions. Proceedings of the National Academy of Sciences, 1990. 87(19): p. 7638.
23. Sevanian, A. K.J. Davies, and P. Hochstein, Serum urate as an antioxidant for ascorbic acid. 1991, Am Soc Nutrition. p. 1129S-1134S.
24. Sies, H. and W. Stahl, Vitamins E and C, beta-carotene, and other carotenoids as antioxidants. The American journal of clinical nutrition, 1995. 62(6): p. 1315S-1321S.
25. Palozza, P. and N.I. Krinsky, [beta]-Carotene and [alpha]-tocopherol are synergistic antioxidants. Archives of Biochemistry and Biophysics, 1992. 297(1): p. 184-187.
26. Kirkman, H.N. and G.F. Gaetani, Mammalian catalase: a venerable enzyme with new mysteries. Trends in biochemical sciences, 2007. 32(1): p. 44-50.
27. Switala, J. and P.C. Loewen, Diversity of properties among catalases. Archives of Biochemistry and Biophysics, 2002. 401(2): p. 145-154.
28. Putnam, C.D. et al. Active and inhibited human catalase structures: ligand and NADPH binding and catalytic mechanism1. Journal of molecular biology, 2000. 296(1): p. 295-309.
29. Chelikani, P. I. Fita, and P. Loewen, Diversity of structures and properties among catalases. Cellular and molecular life sciences, 2004. 61(2): p. 192-208.
30. Goyal, M.M. and A. Basak, Human catalase: looking for complete identity. Protein & Cell, 2010. 1(10): p. 888-897.
31. McCord, J.M. and I. Fridovich, Superoxide dismutase. Journal of Biological Chemistry, 1969. 244(22): p. 6049-6055.
32. Miller, A.F. Superoxide dismutases: Ancient enzymes and new insights. 2012, Elsevier.
33. Groner, Y. et al. Cell damage by excess CuZnSOD and Down’s syndrome. Biomedicine & pharmacotherapy, 1994. 48(5-6): p. 231-237, 240.
34. Livesay, D.R. et al. Conservation of electrostatic properties within enzyme families and superfamilies. Biochemistry, 2003. 42(12): p. 3464-3473.
35. Day, B.J. Catalase and glutathione peroxidase mimics. 2009, Elsevier. p. 285-296.
36. Ren, B. et al. The crystal structure of seleno-glutathione peroxidase from human plasma at 2.9 Å resolution1. Journal of molecular biology, 1997. 268(5): p. 869-885.
37. Omasta, A.K. et al. In the CCL4 cirrhosis but not prehepatic portal hypertension or biliary cirrhosis, a reduced expression of ceNOS is found in rat liver. Gastroenterology, 2000. 118(4, Part 1): p. A963.

[1]– Oxidized LDL (OX-LDL)

[2]– Scavengers

[3] -self-generated

[4]– Scavenging

[5]– Urolithiasis

[6]– Ferriprotoporphyrin IX

[7]– Actalasemia

[8]– Oxyferryl

[9] – Compound I

[10]– Down’s Syndrome

https://www.healthline.com/health/oxidative-stress

 

برای دانلود فایل pdf  بر روی لینک زیر کلیک کنید