اصول سترون‌سازی (Sterilization)، ضدعفونی (Disinfection) و گندزدایی (Antisepsis) در مراکز پزشکی
(8)
تألیف:
دکتر احمد مردانی
مرکز تحقیقات سازمان انتقال خون، مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون
امواج صوتي و مافوق صوت (Sonic and Ultrasonic Vibrations)
امواج صوتی با فرکانس بیش از بیست هزار سیکل در ثانیه را امواج مافوق صوت می‌نامند. لرزش‌های شديد همراه و يا بدون ذرات كوچك خنثي از قبيل گلوله‌هاي كوچك شيشه‌اي و يا ساچمه‌ها، سبب تخريب و نابودی اشكال رويشي و مقاوم باکتری‌ها عمدتاً باسيل‌هاي گرم منفي (Gram-negative Bacilli) و برخی ویروس‌ها در یک ساعت مدت زمان مواجهه می‌شـود. مكانيسم اثر اين امواج، تشكيل موقتي حفره‌های گاز در پيكر باكتري‌ها و نيز تشكيل رادیکال‌های اکسیژن و پراكسيد هيدروژن (H2O2) و تخریب DNA است. از آنجایی که امواج صوتی با فرکانس بالا قادر به نابودی اکثر ویروس‌ها و فاژها (Phages) نیستند، این روش قابل‌اعتماد نیست. از امواج مافوق صوت برای پاک‌سازی و ضدعفونی و همچنین کاهش بار میکروبی وسایل استفاده می‌نمایند.
نکته 1: امواج با فرکانس 20 تا بیست هزار سیکل در ثانیه را امواج صوتی می‌گویند.
نکته 2: امواج میکرو (Microwaves) فی‌نفسه قادر به تخریب و نابودی میکروب‌ها نیست و قدرت میکروب‌کشی این امواج عمدتاً ناشی از گرمایی است که ایجاد می‌کنند.
انجماد (Freezing)
مقاومت برخي باكتري‌ها به سرما بسيار بالاست، چنانكه در دماي 186- تا 190- (نيتروژن مايع) درجه سانتي‌گراد و حتي در دماي 252- (اكسيژن مايع) درجه سانتي‌گراد هرچند كه رشدي نداشته باشند، زنده باقي مي‌مانند. اگر انجماد به تشكيل بلورهـاي يخ در درون و يا برون پيكر باكتري منجر شود، پديده‌هاي متعاقب آن مانند كاهش آب و افزايش غلظت الكتروليت‌هاي داخل سلولي سبب تغيير ماهيت پروتئين‌ها و آسيب غشای سلولي و درنتیجه مرگ ميكروارگانيـسم مي‌شود. انجماد مواد غذایی، رشد و تکثیر میکروب‌های مسبب فساد را متوقف می‌کند.
نکته: سرما و انجماد با کاهش سرعت واکنش‌های شیمیایی، منجر به توقف رشد و تکثیر میکروارگانیسم‌ها می‌شود.
ضدعفونی‌کننده‌های طبیعی (Natural Disinfectants)
1- نور خورشید (Sunlight)
فعالیت میکروب‌کشی نور خورشید عمدتاً به‌علت وجود پرتوهای فرابنفش است. به دلیل همراهی گرمای تابشی با پرتوهای ماورای بنفش خورشیدی در نواحی گرمسیری، نور خورشید نقش مؤثرتری در نابودی میکروب‌ها در این نواحی دارد. نور خورشید با تخریب باکتری‌های معلق در آب، منجر به عفونت‌زدایی و سالم‌سازی مخازن طبیعی آب از جمله دریاچه‌ها می‌شود. از آنجایی که نور خورشید قدرت اسپورکشی ندارد، سترون‌کننده نیست.
پرتوهای ماورای بنفش برای بسیاری از میکروارگانیسم‌ها از جمله باکتری‌ها و ویروس‌ها مرگبار هستند؛ به‌عنوان مثال باسیل تیفوئید (Typhoid Bacillus) به مدت دو ساعت توان تحمل نور خورشید را دارد و پس از آن از بین می‌رود، امّا ساعت‌ها در مکان‌های تاریک زنده می‌ماند.
2- جریان هوا (Airflow)
جریان هوا به علت تبخیر آب بر اکثر باکتری‌ها تأثیری کشنده دارد. از آنجایی که آب برای رشد باکتری‌ها ضروری است و بیش از 80 درصد وزن آنها را تشکیل می‌دهد، تبخیر آب رشد و تکثیر باکتری‌ها را مختل می‌نماید؛ اگرچه اسپورها به خشکی مقاوم هستند.
از ضدعفونی‌کننده‌های طبیعی می‌توان برای ضدعفونی لوازمی از قبیل رختخواب، مبلمان و اسباب و اثاثیه مطب، اتاق بیماران، محیط‌های کار و منزل استفاده نمود.
دستگاه‌های سترون‌کننده (Sterilizers)
دستگاه‌های سترون‌کننده یا استریلایزر، دستگاه‌هایی هستند که عمل سترون‌سازی را انجام می‌دهند. این دستگاه‌ها بر اساس درجه حرارت استفاده‌شده در فرایند سترون‌سازی به دو دسته طبقه‌بندی می‌شوند که عبارتند از:
1– درجه حرارت بیشتر از 100 درجه سانتی‌گراد شامل اتوکلاو و آون
2– درجه حرارت کمتر از 100 درجه سانتی‌گراد شامل استریلایزر اکسید اتیلن و گاز پلاسما
پایش سترون‌سازی (Sterilization Monitoring)
از آنجایی که رخداد کوچک‌ترین خطا و اشکال در فرایند سترون‌سازی به‌طور مستقیم با جان بیماران و کادر درمانی در ارتباط است؛ یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های مدیران مراکز پزشکی، اطمینان از صحت عملکرد دستگاه‌های سترون‌کننده و عمل سترون‌سازی است. نیروی انسانی کافی و باتجربه، آموزش مداوم کارکنان، فضای کاری مناسب و استفاده از استریلایزرهای معتبر، از مهم‌ترین عوامل نیل به سترون‌سازی صحیح و دقیق هستند. روش‌های پایش صحت عملکرد دستگاه‌های سترون‌کننده و عمل سترون‌سازی عبارتند از:
1- پایش فیزیکی یا مکانیکی (Physical or Mechanical Monitoring)
در این روش سلامت اجزای دستگاه‌های سترون‌کننده مانند ترمومتر، مانومتر، تایمر، واشر نسوز، ترموستات، سیستم اِرت و سوپاپ‌ها بر اساس معیارهای موجود و استانداردهای شرکت سازنده دستگاه‌ها، روزانه و یا هفتگی مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌گیرد. علاوه بر این، بایستی این دستگاه‌ها در فواصل زمانی معین مانند هر شش‌ماه توسط شرکت سازنده و یا نمایندگی‌های مجاز، بازرسی و در صورت نیاز، تعمیر شوند.
2- پایش شیمیایی (Chemical Monitoring)
یکی از مهم‌ترین و اقتصادی‌ترین روش‌های پایش صحت عملکرد دستگاه‌های سترون‌کننده و عمل سترون‌سازی، پایش شیمیایی است. این پایش با استفاده از نشانگرهایی صورت می‌گیرد که در مواجهه با عوامل دخیل در سترون‌سازی شامل بخار، گرمای خشک، اکسید اتیلن، فرمالدئید، پراکسید هیدروژن، درجه حرارت، مدت زمان و فشار، تغییر رنگ می‌دهند. از آنجایی که مکانیسم عمل این نشانگرها بر اساس واکنش‌ها و تغییرهای شیمیایی است، برحسب نوع وسایل و ابزار و دستگاه سترون‌کننده متفاوت هستند. نشانگرهای شیمیایی (CIs) به‌صورت نوار، برچسب، کارت و اشکال دیگر وجود دارند و برحسب کاربرد به شش رده یا کلاس (Class) طبقه‌بندی می‌شوند که عبارتند از:
1- نشانگرهای کلاس 1 و یا نشانگرهای فرایندی (Process Indicators)
این نشانگرها تأییدکننده انجام فرایند سترون‌سازی هستند و بر روی بسته‌ها (Packs) الصاق می‌شوند. تغییر رنگ این نشانگرها نشان‌دهنده صحت عملکرد دستگاه‌های سترون‌کننده و عمل سترون‌سازی نیست و تنها مؤید استقرار بسته حاوی وسایل و ابزار در داخل استریلایزر و مواجهه با عوامل دخیل در سترون‌سازی است.
از متداول‌ترین نشانگرهای کلاس یک، نوارچسب اتوکلاو (Autoclave Tape) است که حاوي مارکرهای (Markers) حساس به بخار (نوعی مرکب با قابلیت تغییر رنگ) است. اگر پس از اتمام سترون‌سازی با اتوكلاو، رنگ ماركرها از زرد به قهوه‌اي تیره تغییر نماید، مؤید مواجهه بسته حاوی وسایل با بخار است. البته مقداري از اين نوارچسب بايستي قبل از استقرار وسايل بسته‌بندی‌شده در اتوكلاو، بر روي ماده و یا وسیله استفاده‌شده براي بسته‌بندي چسبانده شود (شکل 2-19).
شکل 2-19: نوارچسب اتوکلاو (Autoclave Tape) قبل (چپ) و بعد (راست) از مواجهه با بخار
2- نشانگرهای کلاس 2 و یا نشانگرهایی برای استفاده در آزمایش‌های خاص
آزمایش Bowie-Dick از آزمایش‌های مرتبط با فرایند سترون‌سازی است که برای تشخیص نشتی و ارزیابی تخلیه کامل هوا (پمپ خلأ) و قابلیت نفوذ و کیفیت بخار در اتوکلاوهای مجهز به پمپ خلأ مانند اتوکلاوهای پیش‌خلأ(Pre-vacuum) انجام می‌گیرد (شکل 2-20). اگر هوا به‌طور کامل تخلیه شود و بخار با غلظت مناسب جایگزین گردد، مارکرهای روی نشانگر به‌طور یکنواخت و کامل مطابق با رنگ مرجع ارائه‌شده در دستورالعمل آزمایش تغییر رنگ می‌دهند و در صورت نشتی، تغییر رنگ ناقص خواهد بود. این آزمایش بایستی هر روز قبل از استفاده از اتوکلاو انجام شود و زمانی عملکرد اتوکلاو پیش‌خلأ قابل قبول است که نتیجه آزمایش، مثبت (تغییر رنگ یکنواخت و کامل) باشد.
شکل 2-20: نشانگر Bowie-Dick قبل و بعد از آزمایش
3- نشانگرهای کلاس 3 و یا نشانگرهای یک متغیره (Single-variable Indicators)
این نشانگرها تنها یک متغیر و یا پارامتر از عوامل دخیل در سترون‌سازی را پایش می‌نمایند. از نشانگرهـای کلاس سه می‌توان به لوله درجه حرارت (Temperature Tube) اشاره کرد که حاوی گلوله‌ای است که در دمای خاصی ذوب می‌شود.
4- نشانگرهای کلاس 4 و یا نشانگرهای چند متغیره (Multi-variable Indicators)
نشانگرهای کلاس چهار حداقل دو متغیر از عوامل دخیل در سترون‌سازی را پایش می‌کنند و به‌طور معمول به شکل نوارهای کاغذی حاوی مارکر هستند (شکل 2-21).
5- نشانگرهای کلاس 5 و یا نشانگرهای جامع (Integrating Indicators or Integrators)
این نشانگرها تمامی عوامل دخیل در فرایند سترون‌سازی را پایش می‌نمایند و دقیق‌ترین نشانگرهای شیمیایی داخلی (Internal Chemical Indicators) هستند (شکل 2-21).
6- نشانگرهای کلاس 6 و یا نشانگرهای سازگار با حساسیت بالا (Emulating Indicators)
نشانگرهای کلاس شش تمامی عوامل دخیل در فرایند سترون‌سازی را پایش می‌کنند و برحسب مدت زمان و دمای هر چرخه سترون‌سازی، اختصاصی هستند (شکل 2-21).
تفاوت نشانگرهای کلاس چهار، پنج و شش در میزان حساسیت به عوامل دخیل در سترون‌سازی برحسب نوع استریلایزر است؛ به‌عنوان مثال اگر مدت زمان تغییر رنگ نشانگری چهار دقیقه باشد؛ نشانگر چهار، پنج و شش به ترتیب از دقیقه سه (25 درصد نوسان تغییر رنگ)، سه و 22 ثانیه (15 درصد) و سه و 45 ثانیه (شش درصد) شروع به تغییر رنگ می‌نمایند. نشانگرهای کلاس چهار، پنج و شش، چرخه سترون‌سازی و نشانگرهای کلاس یک و سه، مواجهه با عوامل دخیل در سترون‌سازی را پایش می‌نمایند.
شکل 2-21: نمونه‌های از نشانگرهای شیمیایی (CIs) کلاس 4، 5 و 6
به‌طور کلی، نشانگرهای شیمیایی برحسب محل الصاق به دو دسته طبقه‌بندی می‌شوند که عبارتند از:
الف- نشانگرهای شیمیایی داخلی (Internal Chemical Indicators)
این نشانگرها که دو و یا سه عامل تأثیرگذار سترون‌سازی را پایش می‌نمایند، بایستی داخل بسته‌بندی قرار داده شوند تا از نفوذ عامل سترون‌کننده به داخل بسته اطمینان حاصل گردد. نشانگرهای کلاس چهار، پنج و شش جزو نشانگرهای شیمیایی داخلی هستند.
ب- نشانگرهای شیمیایی خارجی (External Chemical Indicators)
این نشانگرها بر روی بسته‌ها الصاق می‌شوند و زمانی که نشانگرهای داخلی قابل مشاهده نیستند، مورد استفاده قرار می‌گیرند. از نشانگرهای شیمیایی خارجی می‌توان به نشانگر کلاس یک اشاره کرد.
3- پایش بیولوژیکی (Biological Monitoring)
در این روش از اسپورهای ژئوباسیلوس استئاروترموفیلوس برای پایش صحت فرایند سترون‌سازی و عملکرد دستگاه اتوکلاو و استریلایزرهای گاز پلاسما و فرمالدئید و باسيلوس آتروفئوس برای پایش فور و استریلایزر اکسید اتیلن استفاده می‌شود. نشانگرهای بیولوژیکی به صور مختلف مانند نوار کاغذی و ویال شیشه‌ای (آمپولی شکل) موجود هستند. علاوه بر پایش هفتگی معمول، در صورت تعمیر استریلایزر، استفاده از مواد بسته‌بندی جدید، تغییر در نحوه بارگذاری دستگاه و سترون‌سازی وسایل قابل کاشت در بدن (Implantable Devices)، پایش بیولوژیکی الزامی است. لازم به ذکر است که نشانگرهای بیولوژیکی بایستی قبل از امحا، دوباره سترون شوند.
نکته 1: عمل سترون‌سازی با استفاده از حرارت مرطوب به شکل بخار، حرارت خشک، اکسید اتیلن و گاز پلاسما بایستی حداقل هفته‌ای یکبار پایش گردند.
نکته 2: طبق توصیه مرکز کنترل بیماری‌ها (CDC)، تمامی دستگاه‌های سترون‌کننده مانند اتوکلاو و فور بایستی به‌صورت هفتگی پایش بیولوژیکی شوند.
نکته 3: به دلیل به‌کارگیری مستقیم مقاوم‌ترین میکروب‌ها به عوامل سترون‌کننده، پایش بیولوژیکی مطمئن‌ترین روش پایش صحت عملکرد دستگاه‌های سترون‌کننده و فرایند سترون‌سازی است.
نکته 4: لازم به ذکر است که نتایج تمامی پایش‌ها بایستی به‌صورت مکتوب ثبت و بایگانی شوند.
ادامه دارد …
اصول سترون‌سازی (Sterilization)، ضدعفونی (Disinfection) و گندزدایی (Antisepsis) در مراکز پزشکی (4)
اصول سترون‌سازی (Sterilization)، ضدعفونی (Disinfection) و گندزدایی (Antisepsis) در مراکز پزشکی (5)
برای دانلود فایل pdf بر روی لینک زیر کلیک کنید
ورود / ثبت نام